सामाजिक विषयको अध्ययनमा जटिलता

विश्वका देश, त्यहाँको साक्षरता दर, क्षेत्रफल, झन्डा, मुद्रा, भाषालगायत अनेकौं जानकारी दिने सामाजिक विषय राम्ररी पढ्ने विद्यार्थी सहजै लोकसेवा आयोगको नायब सुब्बा पदमा सफलता प्राप्त गर्न सक्षमसमेत हुन्छन् ।

विगत १५ वर्षअगाडिदेखि सामाजिक विषयको अध्ययन–अध्यापन हुन थालेको देखिन्छ । त्यसभन्दा अगाडि माध्यमिक तहमा छुट्टै सामाजिक अध्ययनको विषय नभई इतिहास, भूगोल भनेर फरक–फरक विषय निर्धारण गरिएको थियो । जबदेखि माध्यमिक तहमा ८ सय पूर्णाङ्क निर्धारण गरी पठनपाठन गर्न थालियो तब हामीले सामाजिक अध्ययन विषयलाई अनिवार्य विषयका रूपमा अध्यापन गराउँदै आएका छौं । अब आगामी वर्ष कक्षा ११ मा पनि यस विषयको पठन–पाठन हुने भएको छ । खास गरी निजी विद्यालयका विद्यार्थीका लागि कठिन भनिएको सामाजिक अध्ययन विषयलाई निकै महत्वका साथ हेरिन्थ्यो र अहिले पनि त्यही अवस्था छ, तर जति यस विषयका लागि दक्ष जनशक्ति उत्पादनमा जोड दिनुपर्ने हो त्यो भने भएको पाइँदैन ।
अधिकांश विद्यार्थी ग्रेड कम वा डीदेखि बल्ल माथि आउने पढ्न लाग्दा विद्यार्थीलाई सबै एकाइका बारेमा पूर्वजानकारी पनि भएकै हुन्छ, किनभने ६ कक्षादेखि तिनै विषयवस्तुका बारेमा सुन्दै, पढ्दै अभ्यासका प्रश्नहरूको हल पनि गर्दै गराउँदै आएका त हुन्छन्, तर जुन कक्षामा जति मात्रामा जान्न र बुझ्न या त सम्बन्धित शीर्षकभित्र रहेर आफ्नो समाज, परिवार, संस्कृति तथा सामाजिक विकृतिका बारेमा स्पष्टताका साथ बताउनुपथ्र्यो, त्यो भने फिटिक्कै सक्तैनन् । विद्यार्थीले नसक्नु भनेको अप्रत्यक्ष रूपमा शिक्षकले नै नसकेको हो भन्ने मानिन्छ । हाम्रो परिवेशमा हुन पनि चालकले नै गाडी हाँक्न वा चलाउन जान्दैन भने यात्रुको दोष त किन हुने भयो र ? आज पनि ठूला र नाम चलेका विद्यालयमा सबैभन्दा कम ग्रेड अथवा अक्षराङ्कन गर्ने हो भने समस्या भनेकै सामाजिक अध्ययन विषयमा देखिन्छ ।
गणित, अंग्रेजी, नेपाली, विज्ञानपछि सामाजिक विषयलाई पनि अनिवार्य, अलिक चर्चित र समस्यामूलक मानिँदै आइयो । नेपाली विषय जन्मदेखि वा ताते, मामा, आमा, चाचा भन्न थालेदेखि बोलिँदै आएको भएर होला, सरल मानिन्छ । बोल्ने सवालमा तर लेख्य वा परीक्षामा उत्तर दिने समय, यसमा पनि निजी विद्यालयमा झनै समस्या रहेकै छ । गणित र विज्ञानलाई जति महत्वका साथ हेरिन्छ, त्यसैगरी हेर्ने हो भने सामाजिक विषयले अझै आफ्नो महिमा व्यापक बनाउने देखिन्छ । सामाजिक विषयमा पनि प्रयोगात्मक नम्बरको व्यवस्था नभएको होइन । १ सय पूर्णाङ्कमा ७५ अंकबराबरको ग्रेडिङ विद्यालयको हातमा थियो भने यस वर्ष कोरोना रोगको विश्वव्यापी महामारीका कारण अन्ततः एसईई परीक्षा अमेरिका डिभीझैं बनाइयो ।
सम्पूर्ण तयारी गरेर पनि अघिल्लो रात एकाएक स्थगित भएको एसईई जेठको अन्तिममा पनि गर्न चाहेको भए गर्न नसकिने अवस्था थिएन । असारमा पनि अन्य सबै क्रियाकलापमा पूर्ण कडाइ गर्दै लकडाउन गरेर एक हप्ताभित्र लगातार परीक्षा लिई उत्तर पुस्तिका प्रवेशमा संकलन गर्न सकिने देखिन्थ्यो, तर मन्त्रालय किन र कसका कारण लामो पद्धति र विश्वसनीय मार्गबाट विमुख भयो, त्यो भने बुझ्न सकिएको छैन । ८ सय पूर्णाङ्कमा विद्यालयबाट ६ वटा विषयको प्रयोगात्मक १ सय ५० को कतिपय विद्यार्थीलाई त पूर्णाङ्क नै पठाइने गरिएको हो । अहिले कोभिड–१९ का कारणले ८ सयको नै विद्यालयबाट पहिलेको परीक्षालाई आधार बनाएर पठाउने त्यसलाई स्थानीय शिक्षा शाखाबाट सिफारिस गर्दै राष्ट्रिय परीक्षा बोर्डबाट सोही ग्रेडलाई प्रमाणपत्रमा बदल्ने र प्रमाणित प्रमाणपत्र विद्यालयका नाममा वितरण गरिने भएको न हो ।
नेपाल सरकारले वि.सं. २०५७-५८ देखि नै तालिम पनि दिने गरेको हो, त्यो पनि बिस्तारै घट्दै गएर अब त हटेकै हो कि भन्ने अवस्थामा पुगेको छ । शिक्षकलाई समयसापेक्ष रूपमा सक्रिय र विषयगत समस्या भएमा त्यसको समाधान गर्न सक्षम बनाउने उद्देश्यले पेसागत तालिम टीपीडीका नाममा पनि सञ्चालन भएर धेरै राम्रो, प्रभावकारी भएको पनि थियो, तर पछिल्ला वर्षमा तालिमको कुनै प्रभावकारिता र नगन्य मात्रामा मात्र चलिरहेको पाइन्छ । सामाजिक अध्ययनमा समसामायिक राष्ट्रिय घटना मात्र नभई विश्व घटना तथा राजनीतिमा भएको परिवर्तन, संविधानमा गरिने संशोधनलगायतका गम्भीर विषयमा जानकार रहनुपर्छ । त्यतिमात्र नभई राष्ट्रियता, सीमा सुरक्षा, अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग र सम्बन्धजस्ता ज्यादै महत्वका विषयहरू त राम्ररी अध्यापन गरी विद्यार्थीलाई बुझाई उनीहरूलाई बताउन सक्ने बनाउनुपर्ने दायित्व पनि विषय शिक्षककै हो ।
पाठहरूको शीर्षक हेर्दा र सरसर्ती पढ्दा सामान्यझंै लाग्छन्, तर विषयको गम्भीरता र जटिलतालाई नियाल्दा यो विषय अध्यापन गराउने कार्य कम्ती चुनौतीपूर्ण भने छैन । तिमी जन्मेको प्रदेश, जिल्ला, स्थानीय तहको परिचय सरर बताऊ त भन्ने हो भने ११ कक्षामा पुगेकै विद्यार्थीसमेत अलमल्लमा पर्ने अवस्था छ । हावापानीको प्रकार, कुन स्थानमा कस्तो मौसम हुन्छ, कहाँ गर्मी र कुन स्थानमा बढी चिसो हुन्छ ? भन्ने प्रश्नका उत्तर खरर दिन नसक्ने विद्यार्थीको संख्या ठूलै भेटिन्छ । इतिहासको स्रोत, त्यसका प्रकार अनि समय रेखा किन बनाइन्छ ? त्यसका फाइदा के हुन् ? आदिको जवाफ पनि सहजै पाइँदैन । अक्षांश, देशान्तर, कर्कट रेखा, मकर रेखा, अन्तर्राष्ट्रिय तिथि रेखाजस्ता प्रश्न अत्यन्तै जटिल हुन्छ विद्यार्थीका लागि ।
अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्धको महत्व, मित्रतापूर्ण सहयोगको आदानप्रदान, सार्कको गठन प्रक्रिया र महिमा, संवैधानिक अंगको नाम, काम आदिमा विद्यार्थी अलमलमा परेको पाइन्छ । त्यस्तै निर्वाचन प्रणाली, मताधिकारको प्रयोग, निर्वाचन आयोगको कार्यलगायतका धेरै सवालमा विद्यार्थी अड्किने गर्छन् । भ्रष्टाचार नियन्त्रण गर्न कुन निकाय वा अंग सक्रिय छ त ? मानवअधिकार संगठनको काम के हो ? मौलिक हकमा के–के समेटिएका छन् ? जस्ता प्रश्नहरूका उत्तर कठिन बनेका हुन्छन्, किनभने रुचिका साथ नसुन्ने, नपढ्ने, हलुका र सरल विषयका रूपमा यसलाई हेर्ने जस्ता कारणले नै सामाजिक विषय जटिल र मन परेको हो जस्तो देखिन्छ । विश्वका देश, त्यहाँको साक्षरता दर, क्षेत्रफल, झन्डा, मुद्रा, भाषालगायत अनेकौं जानकारी दिने सामाजिक विषय राम्ररी पढ्ने विद्यार्थी सहजै लोकसेवा आयोगको नायब सुब्बा पदमा सफलता प्राप्त गर्न सक्षमसमेत हुन्छन् ।
समग्रमा भन्नुपर्दा सामाजिक विषय सबै हामी र हामीले मान्ने गरेको चाडपर्व, भाषा, धर्म, संस्कृति, परम्परा, वंश, हाम्रा सरकारी निकाय, तीन तहका राज्य, सरकारलगायत सबै साह्रै नै उपयोगी अनि व्यावहारिक छन् र तिनका बारेमा अध्ययन गरिने भएकाले चासो लिनका लागि भने रोचक र जानकारीपूर्ण पनि छ । त्यसैले सामाजिक अध्ययन महत्वपूर्ण पनि छ । यसको गरिमालाई अझै बढाउनेतर्फ सम्बन्धित सरोकारवाला सबै जुट्नुपर्छ ।