कवाडी व्यवसायीको संघर्षः व्यवस्थापन कि विस्थापन ?

काठमाडौँको सडक वर्षायामको झरीले जताततै अस्तव्यस्त छ । पानीले भरिएका सडक र असहज आवतजावतका बाबजुद पनि केही मानिस आफ्नो जीविका र न्यायको खोजीमा सडकमा उभिएका छन् । उनीहरूका शरीर पानीले भिजेका छन् तर अनुहारमा संघर्षको ज्वाला प्रज्वलित छ । उनीहरू हुन्, काठमाडौँका कवाडी व्यवसायी, जो आफ्नो जीविका बचाउन र न्यायको खोजीमा छन् । उनीहरूको एउटै सरल माग छ— ‘हामीलाई हटाउने होइन, व्यवस्थित गर ।’ यो केवल व्यावसायिक मुद्दा मात्र होइन, यो सामाजिक न्याय, वातावरणीय संरक्षण र जीविकाको अधिकारसँग जोडिएको गम्भीर सवाल हो ।

कवाडी व्यवसायीको अमूल्य योगदान
काठमाडौँको फोहोर व्यवस्थापनमा कवाडी व्यवसायीको योगदानलाई प्रायः बेवास्ता गरिन्छ, तर यो वास्तवमा निकै महत्वपूर्ण छ । उनीहरूले फोहोर संकलन मात्र गर्दैनन्, बरु एक दिगो र चक्रीय अर्थतन्त्रको जग बसाइरहेका छन् ।

वातावरण संरक्षणमा भूमिकाः कवाडी व्यवसायीले घर–घरबाट पुराना कागज, प्लास्टिक, फलाम, सिसा र अन्य पुनःप्रयोग गर्न सकिने सामग्रीहरू संकलन गर्छन् । यस्ता सामग्री नियमित फोहोरसँग मिसिएर ल्यान्डफिल साइटमा जाने भए यसले फोहोरको मात्रा अझ बढाउनुका साथै गम्भीर वातावरणीय समस्या निम्त्याउन सक्थ्यो । उनीहरूले फोहोरलाई स्रोतमा नै वर्गीकरण गरी पुनःप्रयोग र पुनर्चक्रणको प्रक्रियामा पठाएर ल्यान्डफिलको आयु बढाउन र सहरलाई सफा राख्न मद्दत गरिरहेका छन् ।

अनौपचारिक अर्थतन्त्रको मेरुदण्डः कवाडी व्यवसाय नेपालको अनौपचारिक अर्थतन्त्रको महत्वपूर्ण हिस्सा हो, जसले हजारौँ विपन्न, दलित र सीमान्तकृत समुदायका व्यक्तिलाई रोजगारी दिएको छ । धेरैका लागि यो नै उनीहरूको जीविकोपार्जनको एक मात्र स्रोत पनि हो ।

औद्योगिक कच्चा पदार्थको आपूर्तिः पुनर्चक्रण गरिएका सामग्रीहरू उद्योगका लागि कच्चा पदार्थको रूपमा प्रयोग हुन्छन् । यसले कच्चा पदार्थको आयातमा कमी ल्याउनुका साथै औद्योगिक उत्पादन लागत घटाउन पनि मद्दत गर्छ । यो एक प्रकारको चक्रीय अर्थतन्त्र हो, जसले स्रोतको अधिकतम उपयोगलाई प्रोत्साहन दिन्छ ।

व्यवस्थापनबिनाको विस्थापन र त्यसको परिणाम
काठमाडौँ महानगरपालिकाले हालै कवाडी व्यवसायीका पसल तथा संकलन केन्द्रहरू हटाउने अभियान सुरु गरेको छ । उनीहरूका सामान जफत गरिन्छन्, पसल भत्काइन्छन्, तर यसको विकल्पमा कुनै व्यवस्थित स्थान उपलब्ध गराइँदैन । कवाडी व्यवसायीलाई कुनै विकल्प वा उचित व्यवस्थापनबिना नै हटाउने महानगरको नीतिले उनीहरूमाथि मात्र नभएर समग्र सहरमाथि पनि गम्भीर परिणाम निम्त्याइरहेको छ । यसरी व्यवस्थापनबिनाको विस्थापनले उनीहरूको जीविकामा मात्र आघात पुर्‍याएको छैन, नेपालको संविधानले सुनिश्चित गरेको रोजगारी गर्ने अधिकारको पनि गम्भीर उल्लंघन गरेको छ । यसैले गर्दा बाध्य भएर उनीहरू आन्दोलनको बाटोमा उत्रिएका छन् । यस्तो नीतिका केही मुख्य परिणामहरू यस प्रकार छन्ः

जीविकामा असरः कवाडी व्यवसायमा संलग्न अधिकांश मानिसको लागि यो नै एक मात्र आम्दानीको स्रोत हो । उनीहरूलाई विस्थापित गर्दा उनीहरूको रोजगारी खोसिएको छ, जसले आर्थिक अस्थिरता र गरिबी बढाएको छ ।
सामाजिक न्यायको प्रश्नः कवाडी व्यवसायी प्रायः विपन्न र सीमान्तकृत समुदायका हुन्छन् । उनीहरूलाई अन्यायपूर्ण तरिकाले हटाउनु सामाजिक न्यायको सिद्धान्तविपरीत हो, जसले समाजमा असमानता र विभेदलाई बढावा दिन्छ ।
फोहोर व्यवस्थापनमा चुनौतीः कवाडी व्यवसायीलाई हटाएपछि फोहोरको वर्गीकरण र पुनर्चक्रण प्रक्रियामा बाधा पुगेको छ । यसले ल्यान्डफिल साइटमा फोहोरको मात्रा बढाउने र वातावरणीय प्रदूषणको जोखिम निम्त्याउने निश्चित छ ।
मानव अधिकारको उल्लंघनः नेपालको संविधानले प्रत्येक नागरिकलाई रोजगारी गर्ने र सम्मानपूर्वक बाँच्न पाउने अधिकार सुनिश्चित गरेको छ । कुनै वैकल्पिक व्यवस्था नगरी कवाडी व्यवसायीलाई विस्थापित गर्नु भनेको उनीहरूको आधारभूत मानव अधिकारको उल्लंघन गर्नु हो । यसले सरकारी निकाय र कानुनप्रतिको विश्वास पनि घटाउँछ ।

कवाडी व्यवसायीहरूको आन्दोलनले देखाउँछ कि सहरको विकास र व्यवस्थापन केवल सुन्दरतामा मात्र सीमित छैन । भदौरे झरीको प्रवाह नगरी सडकमा उभिएका उनीहरूको धैर्य आफैंमा एउटा शक्तिशाली सन्देश हो । महिलादेखि वृद्धसम्मको सक्रिय उपस्थिति देख्दा उनीहरूको आन्दोलनले नैतिक उचाइ लिएको प्रस्ट हुन्छ । उनीहरूको बुलन्द आवाजले भन्छ— ‘जीविका पेटभन्दा सस्तो छैन, वर्षाभन्दा ठूलो हाम्रो अधिकार हो ।’ यसले सबै नागरिकको जीविका, सम्मान र अधिकारलाई पनि समेट्नुपर्छ । यो समस्यालाई मानवीय दृष्टिकोणबाट हेरेर संवाद र सहकार्यको माध्यमबाट समाधान खोज्न सके मात्र काठमाडौँ एक सभ्य र दिगो सहर बन्न सक्छ ।

आन्दोलनले उजागर गरेका केही महत्वपूर्ण सवाल
कवाडी व्यवसायीको आन्दोलनले केही महत्वपूर्ण सवालहरूलाई उजागर गरेको छ, जुन निम्नानुसार छन्ः
स्वास्थ्य र सुरक्षाको अभावः कवाडी व्यवसायीले फोहोरसँग काम गर्दा स्वास्थ्य जोखिम मोल्नुपर्ने हुन्छ, किनकि उनीहरूले मास्क र पञ्जाजस्ता सुरक्षात्मक उपकरण प्रयोग गर्दैनन् । यो समस्या समाधान गर्न उनीहरूलाई स्वास्थ्य शिक्षा र सुरक्षा सामग्री उपलब्ध गराउनुपर्छ ।
सामाजिक चेतनाको कमीः समाजमा उनीहरूको योगदानलाई कम मूल्यांकन गरिन्छ । उनीहरूको कामको महत्वबारे जनचेतना बढाएर सामाजिक सम्मान र उचित व्यवहार सुनिश्चित गर्न आवश्यक छ ।
कानुनी अस्पष्टताः कवाडी व्यवसायलाई व्यवस्थित गर्ने कुनै स्पष्ट कानुन र नीति छैन । यो व्यवसायलाई औपचारिक क्षेत्रमा ल्याउन र उनीहरूको काम, स्थान र स्वास्थ्य सुरक्षालाई सम्बोधन गर्ने नीति बनाउनु जरुरी छ ।
सरकारी समन्वयको अभावः कवाडी व्यवसायको व्यवस्थापनमा स्थानीय, प्रदेश र संघीय सरकारबीच समन्वयको कमी छ । सबै सरोकारवालाहरूको सहभागितामा दीर्घकालीन र कार्यान्वयनयोग्य नीति बनाउनु आवश्यक छ ।
आर्थिक पहुँचमा समस्याः उनीहरूलाई व्यवसाय विस्तार गर्नका लागि वित्तीय सेवा र ऋणमा पहुँच छैन । सरकारले विशेष लघुवित्त योजना ल्याएर उनीहरूको व्यवसायलाई आधुनिकीकरण गर्न प्रोत्साहन गर्न सक्छ ।
औपचारिक अर्थतन्त्रमा जोडः कवाडी व्यवसायलाई अनौपचारिक पेसाको रूपमा मात्र नहेरी यसलाई आधुनिक पुनर्चक्रण उद्योगको रूपमा विकास गर्न सकिन्छ । यसका लागि सरकारले लगानी र प्रविधि सहयोग गर्नुपर्छ ।
सामाजिक र आर्थिक खाडलः अनौपचारिक क्षेत्रमा काम गर्ने कवाडी व्यवसायीहरूलाई राज्यले बेवास्ता गरेको छ, जसले सामाजिक र आर्थिक असमानता बढाएको छ ।
नागरिक अधिकारको सम्मानः बल प्रयोग गरेर गरिने सहर व्यवस्थापनले जनता र सरकारबीचको विश्वास तोड्छ । कवाडी व्यवसायीको आन्दोलनले स्थानीय सरकारलाई नागरिक सहभागिता र उनीहरूको अधिकारलाई सम्मान गर्न सन्देश दिएको छ ।
समाधानको बाटोः सम्मान र सहकार्य
कवाडी व्यवसायीको आन्दोलनले महानगरलाई एउटा महत्वपूर्ण प्रश्न सोधेको छः के सहरको विकास केही वर्गलाई विस्थापित गरेर मात्र सम्भव छ ? कवाडी व्यवसायीको माग कुनै विलासिताको होइन । उनीहरू केवल आफ्नो व्यवसाय निरन्तर चलाउनका लागि वैकल्पिक स्थान, सम्मानजनक व्यवहार र सरकारी सहकार्य चाहन्छन् । तर, महानगरपालिकाको बलमा आधारित कठोर नीतिले समस्या समाधान गर्नुको सट्टा झन् जटिल बनाएको छ ।

यो आन्दोलनलाई केवल प्रशासनिक झन्झटको रुपमा मात्र हेर्नु ठूलो गल्ती हुनेछ । यो श्रमिक अधिकार, सामाजिक न्याय र वातावरणीय योगदानको मान्यतालाई स्वीकार गर्नुपर्ने महत्वपूर्ण घडी हो । समाधानको बाटो खोज्नका लागि सम्मान र सहकार्य अपरिहार्य छ । यो समस्याको समाधान गर्न महानगरले निम्न कदम चाल्न सक्छः
संवाद र सहकार्यः महानगरले कवाडी व्यवसायीसँग संवादको ढोका खोल्नुपर्छ । उनीहरूका समस्या सुन्नु र उनीहरूलाई प्रक्रियामा सहभागी गराउनु आवश्यक छ । उनीहरूलाई दुस्मन नभई सहर व्यवस्थापनको सहयात्रीका रूपमा हेर्नुपर्छ ।
वैकल्पिक स्थानको व्यवस्थाः कवाडी व्यवसायीको मुख्य माग आफ्नो व्यवसाय चलाउनका लागि सुरक्षित र व्यवस्थित स्थान हो । महानगरले उपयुक्त ठाउँको पहिचान गरी उनीहरूलाई निश्चित मापदण्डका साथ पसल वा संकलन केन्द्र चलाउन अनुमति दिनुपर्छ ।
क्षमता अभिवृद्धिः कवाडी व्यवसायलाई परम्परागत तरिकाबाट बाहिर ल्याएर आधुनिक पुनर्चक्रण उद्योगको रूपमा विकास गर्न सकिन्छ । यसका लागि सरकारले उनीहरूलाई फोहोर वर्गीकरण र सुरक्षित तरिकाले काम गर्ने सम्बन्धमा तालिम दिनुका साथै साना र मझौला ऋणमा पहुँच बढाउन प्रोत्साहन गर्न सक्छ ।

अबको आवश्यकता भनेको संवाद र सहकार्य हो । महानगरपालिकाले कवाडी व्यवसायलाई अनौपचारिक अर्थतन्त्रबाट औपचारिक अर्थतन्त्रमा जोड्न पहल गर्नुपर्छ । यसका लागि उनीहरूलाई व्यवस्थित स्थान दिने, व्यवसाय दर्ता गर्ने प्रक्रिया सरल बनाउने र पुनर्चक्रण उद्योगसँग जोडेर उनीहरूको भूमिकालाई संस्थागत गर्नेजस्ता कदमहरू चाल्न सकिन्छ । यसो गर्दा वातावरण सफा राख्न पनि सहयोग पुग्छ र उनीहरूको जीविकाको अधिकार पनि सुरक्षित हुन्छ । यो मोडेलबाट सहर पनि सुन्दर बन्छ र नागरिकको जीविका पनि सुरक्षित हुन्छ ।

कवाडी व्यवसायीको आन्दोलन केवल व्यवसायको मात्र नभई वातावरणीय न्याय, सामाजिक सम्मान र आर्थिक समावेशीकरणको एक बृहत् मुद्दा हो । कवाडी व्यवसायीको आन्दोलन आफ्नो व्यवसाय बचाउने मागमा मात्र सीमित छैन । महानगरले बल र धम्कीको बाटो रोजेर विस्थापन गर्ने कि सम्मान र सहकार्यको बाटो रोजेर दिगो समाधान खोज्ने भन्ने कुराको निर्णय गर्नुपर्ने बेला आएको छ ।