खानासँग गाँसिएको पर्यटन

धनगढी – विगत डेढ दशक समयदेखि टीकापुरमा बनाना कटेज र रिसोर्ट सञ्चालन गरी एग्रोटुरिजम गरिरहेका कालु हमालले कारोबार दैनिकसँगको अन्तर्वार्तामा भनेका छन्, ‘नेपालमा मेरो जस्तो कृषि पर्यटन शायदै नहोला । तर अहिले म के ठोकुवा गर्छु भने आउने दिनमा खुल्ने भनेको कृषि पर्यटन नै हो । हामीले कृषि पर्यटनमा आधारित एक हजार वटा रेष्टुरेन्ट बनाऔं । खानाको भेराइटी दिन सक्ने एग्रिकल्चरले मात्रै हो ।’
उनको यो भनाइ कैलालीका होटल व्यवसायी संघले आयोजना गरेको ‘प्रथम सुदूरपश्चिम खाना महोत्सव’ मा प्रस्तुत भएको छ । स्थानीय कृषि उत्पादनबाट तयार भएका प्रदेशभरिका मौलिक खानाका परिकार महोत्सवमा पस्किएको छ । प्रदेशमा रहेका जिल्ला र जाति अनुसारका खानाहरु महोत्सवमा राखिएका छन् । भेराइटीको कुनै कमी छैन । ति सयौं भेराइटीहरु खानका लागि मुख नै कम पर्लान् !
कोदोको रोटी, माडा, तोब्बा, सिस्नुको अचार, साग, मासको डुब्का, बारा, असलामा माछाको सुकुटी, झोल, तरकारी लगायतका परिकारको प्रवद्र्धन गर्न धनगढीमा खप्तड खाजा घर सञ्चालन गरेका प्रदेश पर्यटन प्रवद्र्धन समितिका सदस्य तथा पर्यटन व्यवसायी किशोर खड्का पर्यटनको मुख्य आकर्षण खाना पनि रहेको बताउँछन् । उनले घुम्न आउने पर्यटकहरुलाई हेर्ने, खेल्ने, रामाउने ठाउँका साथै स्वस्थ खाना पनि आवश्यक पर्ने भएको हुनाले मौलिक र स्वस्थकर खानाले पनि पर्यटकलाई लोभ्याउन सकिने बताए ।
“नयाँ ठाउँ र नयाँ परिवेशमा फरक खालको स्वाद र परिकार खोज्ने मानिसको स्वाभाव नै हुन्छ,” पर्यटन व्यवसायी खड्का भन्छन्, “खप्तड घुम्न जाँदा दालभात वा चाउचाउ खानुले भ्रमणको मजा हुँदैन । त्यही वरिपरी उत्पादन भएका कृषि उपजबाट बनेका परिकार खान पाइयो भने भ्रमणको बेग्लै आनन्द हुन्छ ।”
बाजुराको लगायतका खाद्य बालीहरुबाट मध्ये महोत्सवमा मकैको भौला, मार्सी चिनो, आटो, कोदा, वासमति, सिमी, तिल कागुनका परिकारहरु प्रख्यात छन् । अछामको सिस्नु र मकैका परिकार, पीना, कोदाको रोटीलाई मौलिक परिकार छन् । बैतडीको घोघा र कोदोका रोटी, माडा छाँच, मास मिक्स, दूध र गुड परम्परागत खाना हो । डोटीका डुप्काभात, मालप्वा, फाउने माडा, चामलका सेल, वटुक, फाँडो चलन चल्तीको खाना हो ।
त्यसैगरी, डडेल्धुरामा निसोसे, वटुक, वावर, छट्नी खाने परम्परा छ । बझाङमा सेतीका ताजा असला माछा र सुकुटी, ठेकीको छाँच, कोदोको माडा र रोटी, मकैको रोटी र माडा खाने चलन छ । दार्चुलामा मकैको रोटी, भुटेको छाई, फापरका विभिन्न परिकार, कोदोको रोटी खाइन्छ ।
कैलाली र कञ्चनपुरका राना र थारु जातिका आफ्नै किसिमका परिकार छन् । थारुको ढिक्री, फुलौरी, घोंङी, गंगटो, माछा, रोटी, बरिया, खेंरिया, खुर्मा चर्चित छन् । राना जातिको खजुरिया, चेंचर, मिसौला, खुर्मा, बरिया, पटिउला चलन चल्तीमा छ । मगर जातिको मकै र कोदो ढिडो पनि ओडालिन्छन् ।
सुदूरपश्चिम प्रदेशका नौ वटै जिल्ला र विभिन्न जातिहरुले खानाका परिकारहरु स्थानीय उत्पादनबाटै तयार हुन्छन् । यि खानाहरु गाउँघरमा चलन चल्तीमा रहेपनि बजारमा कमै पाइन्छन् । खान चाहनेले पनि गाउँ नै ताक्नु पर्छ । “यि खानाहरुको व्यवसायीकरण आवश्यक छ,” कैलाली होटल व्यवसायी संघका अध्यक्ष कलम बम भन्छन्, “सुदूरपश्चिमका मौलिक खानाहरु स्वादिष्ट हुनका साथै स्वस्थकर पनि छन् । यि मौलिक परिकारहरु अवका दिनमा होटल र रेष्टुरेन्टका मेनुमा पनि देखिनु पर्छ ।”
पछिल्लो दिनहरुमा पश्चिमा खानाहरुले युवा पुस्तालाई आकर्षित गरेको छ । होटल र रेष्टुरेन्टका मेनु पनि पश्चिमा खानाहरु कै परिकारले भरिएका हुन्छन् । यसले गर्दा स्थानीय उत्पादनको माग कम भएको बताउँदै अध्यक्ष बम भन्छन्, “मौलिक खानाको खाने बानीले स्वास्थ्यमा सुधार मात्रै गर्दैन । स्थानीय उत्पादनलाई वृद्धि गर्न पनि मद्दत पुग्छ । किसानहरुले रैथाले बाली उत्पादन गर्न प्रोत्साहन दिन्छ । यसले सुदूरपश्चिमको कृषि र अर्थतन्त्रलाई नै मजबुत बनाउन सक्छ ।”
आफ्नो मौलिक खाना नखाने बानीले स्वास्थ्यमा विग्रिएको अध्यक्ष बमको बुझाई छ । उनले स्थानीय मौलिक खाना खाने बानी बसाल्न र स्थानीय मौलिक खाना प्रचार प्रसार गर्न संघले महोत्सव आयोजना गरेको तर्क गर्छन् । स्थानीय मौलिक खानाको प्रचार प्रसारले रैथाने बालीको स्थानीय उत्पादन निर्यात गर्न र यहाँ पाइने खानाको जानकारी भएपछि यि खाना खान पर्यटक आउन सक्ने अध्यक्ष बमले बताए ।
“खाना जीउनका लागि आधारभूत वस्तु हो,” उनले भने, “सबैले स्वस्थकर खाना खानुपर्छ । सुदूरपश्चिमका मौलिक खानाहरु स्वास्थ्यका लागि अत्यन्त लाभदायक छन् । पर्यटकहरु पनि स्वस्थकर खाना खान चाहन्छन् । हामीले हाम्रो खाना स्वास्थका लागि लाभदायक छ भनेर प्रचार गर्न सक्यौं भने हाम्रो खाना र खाना बनाउने कृषि उत्पादनको माग बाहिरतिर पनि बढ्छ । यि खानाका लागि पनि पर्यटकहरु आउन सक्छन् ।”

सुदूर मौलिक खाना खाँदै साहित्यक मेहफिलमा रमाउँदै
धनगढीको खुला मञ्चमा आयोजित सुदूरपश्चिम खाना महोत्सवका स्टलहरुको बीचमा विश्व नेपाली साहित्यको मेहफिल खडा गरिएको छ । विश्व नेपाली साहित्य महोत्सवमा सहभागी हुन नेपाल, भारत, सिक्किम, भुटान, बर्मा, सिलुगुढी, दार्जिलिङ, मेघालय, अमेरिका, युरोप, कोरिया, इजरायल, जापानबाट साहित्यकार, प्रोफेसर, समालोचक, लेखक, राजनितिज्ञहरुको जमघट भएको छ ।
होटल व्यवसायी संघका अनुसार दैनिक एक हजार भन्दा बढि मानिसले सुदूरपश्चिमका मौलिक खानाका स्वाद लिइरहेका छन् । ति मध्ये विश्व नेपाली साहित्य महोत्सवका सहभागीहरु पनि पर्छन् । साहित्य महोत्सवमा गरिएको बहस खाना स्टलहरुमा स्पष्टै सुनिन्छ ।
बैतडी समाजले बैतडीको खाना राखेको स्टल सञ्चालन गरिरहेकी मीना जोशीले महोत्सवमा आउनेहरुले खाना रुचाइरहेको बताइन् । बझाङका परिकारहरुलाई ग्राहकले आनन्द मानेर खाइरहेको खप्तड खाजाघरका सञ्चालक किशोर खड्काले बताए ।
फागुन २० गतेसम्म सञ्चालन हुने खाना महोत्सव र विश्व नेपाली साहित्य महोत्सवमा हरेक दिन फरक फरक खाना र साहित्यिक बसका साथै स्थानीय कला प्रस्तुतीले दर्शक तानिरहेको छ । डेउदा, गौरा, हुड्के, छलिया, भुवा प्रदर्शनीले पनि दर्शक तानेको छ ।