नेपाल–बंगलादेश आर्थिक सम्बन्धका सम्भावनाहरू

अप्रिल, सन् १९७२ मा कूटनीतिक सम्बन्ध स्थापना भएदेखि यता नेपाल र जनगणतन्त्र बंगलादेशबीच उत्कृष्ट द्विपक्षीय सम्बन्ध रहेको छ । दुई देशहरूबीचको सम्बन्ध सौहार्द, सद्भावना, आपसी समझदारी र सहयोगमा आधारित छ । नेपाल–बंगलादेशको द्विपक्षीय, क्षेत्रीय र अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रमा समेत व्यापार, पर्यटन र लगानी प्रवद्र्धनका लागि महत्वपूर्ण र छुट्टै भूमिका खेल्ने भूमिका रहेको महसुस गर्न सकिन्छ । हामी विश्वास गर्छाैं कि हालसालै नेपाल र बंगलादेशले एलडीसीको वर्गमा भएको समान समस्याहरू छन् र बंगलादेश हालै विकासशील देशको स्थितिमा स्तरन्नति भई स्नातक भएको छ ।
त्यसो भएको हुनाले दुवै देशले सामूहिक रूपमा आमजनता र हाम्रो देशको आवश्यकतालाई सम्बोधन गर्नका लागि व्यापार र अन्य आर्थिक उपकरणहरूको उपयोग गर्न एकअर्काबाट सिकेर साझा समस्याहरू समाधान गर्न सक्छन् । नेपाल र बंगलादेश दुवै डब्लूटीओ, बिमस्टेक र सार्कको सदस्य देश भएकाले यस प्रकारको अन्तर्राष्ट्रिय र क्षेत्रीय फोरमको उपयोगले क्षेत्रीय र द्विपक्षीय व्यापार वृद्धि गर्न र लगानीका अवसरहरू सिर्जना गर्न सक्नेछ ।
सार्क मन्त्रीहरूको काउन्सिलमा यसअघिका बैठकहरूले काठमाडौंलाई बंगलादेशमार्फत भारतको चटगाउँसँग जोडेर अन्य परियोजना कार्यान्वयन गर्ने निर्णय गरेको थियो । नेपाल आशा एवम् विश्वास गर्छ कि यस्तो अन्तर्राष्ट्रिय यातायात कनेक्टिभिटी परियोजनाले क्षेत्रीय एकता र गठबन्धनलाई अझ सुदृढ बनाउनेछ ।
नेपाल र बंगलादेश छिमेकी देशहरू भए पनि दुई देशबीचको व्यापार र आर्थिक सम्बन्ध नगण्य छ । समानता र पारस्परिक लाभका आधारमा व्यापार र आर्थिक सहयोगलाई बढावा दिनका लागि सचेत भए पनि हामी हाम्रो द्विपक्षीय व्यापार विस्तार गर्न सक्षम भएका छैनौं । त्यसो भएको हुनाले हाम्रो व्यापारको मात्रा र आर्थिक सम्बन्ध वृद्धि गर्न हामीले एक प्रभावकारी र संयुक्त कार्यक्रम सुरु गर्नुपर्छ । कोभिड–१९ पछि यो सम्भावना र सम्भाव्यता अझ प्रगाढ भएको छ ।
नेपालको पूर्वी नाका काँकडभिट्टाबाट बंगलादेश निर्यात हुने सामानको तुलनामा बढी आयात भएको मेची भन्सार कार्यालयको तथ्याङ्कबाट पुष्टि भएको छ । आर्थिक वर्ष २०७७-०७८ मा नेपालमा उत्पादित सामान रु. ६७ करोड ३८ लाख ९१ हजारको मात्र निर्यात भएको देखिन्छ भने रु. ७ अर्ब १५ करोड ७२ लाख ३४ हजारको सामान आयात भएको देखिएको छ ।
सोही वर्षमा मात्र नेपाल–बंगलादेश व्यापारघाटा रु. ६ अर्ब ४८ करोड ३३ लाख ४३ हजार भएको देखिन्छ । प्रत्येक वर्ष नेपाली सामानको निर्यात घट्दै गएको र बंगलादेशी सामानको आयात बढ्दै गइरहेका कारण व्यापारघाटा उच्च रहेको छ ।
आव २०७६-०७७ मा रु. ९५ करोड ४१ लाख ७५ हजारको सामान आयात हुँदा रु. ४ अर्ब ९५ करोड ३४ लाख ८६ हजारको नेपाली उत्पादन निर्यात भएको थियो । व्यापारघाटा रु. ३ अर्ब ९९ करोड ९३ लाख ११ हजार भएको भन्सारको तथ्याङ्कले देखाएको छ । आव २०७१÷०७२ सम्म आयातका तुलनामा नेपालमा उत्पादित कृषिजन्य सामग्री बढी निर्यात हुने गरेको थियो, तर बंगलादेश सरकारले भन्सार दरबन्दी बढाएसँगै बंगलादेशमा निर्यात हुने प्रमुख वस्तुहरू जस्तै : मुसुरो दाल, जडीबुटी, अदुवालगायतका सामग्रीको निर्यात क्रमशः कम भएसँगै आयातको दर बढी भई व्यापारघाटा बढेको देखिन्छ ।
हाल नेपालबाट बंगलादेशमा दाल, अदुवा, चिराइतो, जडीबुटी, तिलको पिनालगायत निर्यात हुँदै आएको छ भने बंगलादेशबाट जुट, आलु, प्लास्टिकजन्य सामग्री, वासिङ मेसिन, औषधि, भटमासको दाना र पिना, मेसिनरी सामग्री, ब्याट्री, तयारी कपडा, टिस्यु पेपरलगायत आयात हुने गरेको छ ।
नेपालले बंगलादेशी व्यापार मेलाहरूमा भाग लिइरहेको छ । त्यस्तै बंगलादेशले काठमाडौंमा एकल देश व्यापार मेला आयोजना गरिरहेको छ । देशको आर्थिक स्थिति सन्तोषजनक नभएको बेला यो वास्तवमै महत्वपूर्ण छ । यसले बंगलादेशी उत्पादनहरूलाई मात्र बढावा दिँदैन, तर नेपाली उद्यमीहरूलाई बंगलादेशी समकक्षहरूसँग संयुक्त लगानीको सम्भावित क्षेत्रहरू पत्ता लगाउन मद्दत गर्छ ।
हाम्रो आर्थिक विकासको साझा हितलाई पूरा गर्न नेपाल र बंगलादेशले विद्यमान समस्याहरूलाई विचार गर्दै काँकडभिट्टा–फूलबारी बंगलाबन्द मार्गलाई प्रभावकारी उपयोगमा ल्याउनुपर्छ र यसलाई मोंगला बन्दरगाहसम्म विस्तार गर्नुपर्छ । मोंगला पोर्ट जोड्ने बंगलाबन्ध सडकको पूर्ण उपयोगले हाम्रो दुई देशबीच तेस्रो देश व्यापारको मात्रा मात्र बढाउँदैन, यसले नेपाल र बंगलादेशबीचको द्विपक्षीय व्यापारमा नयाँ आयाम पनि विकास गर्छ ।
नेपालले अत्यधिक साहसिक पर्यटन रमाइलो पर्यटनको सम्भावना रहेको चित्रित गर्छ । सीमावर्ती पर्यटकहरूलाई प्रोत्साहित गर्न भद्रपुर, नेपालको पूर्वी भागबाट बंगलादेशको उडान पनि नियमित र प्रभावकारी हुनुपर्छ । दुवै देशले कार्गो यातायात मोडालिटी सम्झौतामा हस्ताक्षर गर्ने निर्णय गरिसकेकाले दुवै मुलुक सबै प्रकारका सार्वजनिक र निजी सवारी साधनहरू नेपाल र बंगलादेशबाट आउने जाने आशा गर्न सक्छौं ।
हामीलाई लाग्छ कि नेपाली कृषि उत्पादनहरूसँग बंगलादेशमा निर्यात गर्न ठूलो अवसर छ, जस्तै— दुग्ध उत्पादन, मसला, सागसब्जीलगायत टमाटर, हरियो मटर, काकडी, मीठो मिर्च, अदुवा, ठूलो अलैंची, स्याउ, सुन्तला, नासपाती, स्ट्रबेरी, दालहरू आंशिक रूपमा मसुर इत्यादि । तर, यी उत्पादनहरूमा प्रतिस्पर्धी हुन बंगलादेशले द्विपक्षीय व्यापारको सन्दर्भमा नेपालबाट आयात गर्न प्रोत्साहन गर्नुपर्छ ।
नेपालले बंगलादेशमा ढुंगा, बोल्डर र चिसो पानीको माछाजस्ता उत्पादनहरू पनि निकासी गर्न सक्छ, किनभने बंगलादेश यी नेपाली उत्पादनहरूका लागि मुख्य बजार बन्न सक्ने प्रचुर सम्भावना रहेको छ । नेपालमा हुने लगानीको सम्बन्धमा बंगलादेशको वैदेशिक लगानी वित्तीय क्षेत्र, सूचना प्रविधि, पर्यटन आदिको क्षेत्रमा हुन सक्ने प्रबल सम्भावना रहेको देखिन्छ ।
नेपालका निजी क्षेत्रहरू दुई देशबीचको आर्थिक सम्बन्ध र व्यापारको तीव्रताका लागि जनता–जनताबीचको सम्पर्कमा विश्वास गर्छन् । नेपाली र बंगलादेशी जनताबीच नियमित सम्पर्कलाई सहज बनाउन निजी क्षेत्रको स्तरमा भ्रमण र सूचना साटासाट गर्नु आवश्यक छ र दुवै देशमा आयोजना गरिएको मेला÷प्रदर्शनीहरूमा पनि सहभागिता बढाउनु आवश्यक छ ।
नेपालले बंगलादेशको लघुऋणको अवधारणाको सफल प्रयोगबाट पाठ सिक्नुपर्छ । हामीले डा. मोहम्मद युनुसको यस सम्बन्धमा गरेका अथक प्रयासका लागि धन्यवाद दिनुपर्छ । यस सम्बन्धमा केही वर्षअगाडि आयोजना गरेको एक कार्यक्रममा नेपालमा प्रो. युनुसले अत्यन्त उल्लेखनीय भाषण दिएका थिए, जुन हामीलाई द्विपक्षीय सम्बन्धमा अत्यन्त महŒवका साथ याद गरिरहेको छ ।
दुई देशबीचको व्यापारिक सम्बन्ध सुदृढीकरण गर्ने अर्को सम्भावना बंगलादेशदेखि नेपालसम्म ग्यास पाइप लाइन निर्माण हो । बंगलादेशमा प्राप्त पर्याप्त ग्यासले नेपालको ग्यास समस्यालाई मात्र कम गर्दैन, यसले छिमेकी बंगलादेशलाई समृद्ध बनाउन पनि मद्दत पु¥याउँछ । विश्वले धेरै नै ठूलो उतारचढाव सामना गरिरहेको हुनाले एकअर्काको सजिलो पहुँचमा रहेका हाम्रा मित्र राष्ट्रहरूले व्यापारको नाफालाई सहज रूपमा चलाउन पाउनुपर्छ ।
नेपाल र बंगलादेश वाणिज्य सचिवस्तरीय वार्ता दुई देशहरूबीच व्यापारको मात्रा विस्तार गर्नका लागि टेक्निकल बाधक हटाउने (टीबीटी) हटाउने समझदारी ज्ञापन पत्रमा हस्ताक्षर गरी सम्पन्न भएका छन् । अब दुवै पक्षहरूले गुणस्तरीय प्रमाणीकरण प्रक्रियाहरू र एकअर्काको देशका उत्पादनहरूको गुणस्तरसम्बन्धी मुद्दाहरूलाई सम्बोधन गर्न ल्याब अपरेसनहरू अवलोकन गर्नेछन्, किनकि सहमतिपत्रले आउँदा दिनमा क्वारेन्टाइनसम्बन्धी अवरोधहरू हटाउन एकअर्काको प्रयोगशाला प्रमाणीकरणको मान्यताका लागि आपसी मान्यता सम्झौता (एमआरए) मा हस्ताक्षर गर्ने मार्ग समेत प्रशस्त गरेको छ ।
नेपाल र बंगलादेशले सम्बन्धित देशहरूमा प्राथमिक बजार पहुँच पु¥याउने उत्पादनहरूको सूचीलाई अन्तिम रूप दिइसकेका छन् । नेपालले ५ सय बंगलादेशी सामानका लागि प्राथमिक बजार पहुँच प्रदान गर्न सहमति जनाएको छ भने बंगलादेशले १ सय ८ नेपाली सामानलाई यस्तै उपचार प्रदान गर्न सहमति जनाएको छ । बजार पहुँचका लागि सामानहरूको सूची पहिले नै तयार भइसकेको छ र कार्यान्वयन मोडालिटी प्रभावकारी रूपले लागू हुनु जरुरी छ ।
बंगलादेश सरकारले बंगलादेशको मंगला पोर्ट जोड्ने जमुना पुलको अवस्था सुधार गर्नेछ । भारत सरकारले फूलबारी–बंगलाबन्द कोरिडोरमा सवारी साधनको आवागमनमा सहमति जनाएपछि दुवै देशहरू भविष्यमा व्यापारको मात्रा विस्तार गर्दै भूमि भन्सार सुविधामा सुधार गर्न सहमत भई तदनुसार कार्य भइरहेको छ ।
फेरि दुवै देशहरू सिंहाबाद (भारत)–रोहानपुर (बंगलादेश) रेल यातायात सुविधा (भारतले प्रदान गरेको) सञ्चालनमा ल्याउन सहमत भएका छन् । रोहनपुर–सिंघाबाद ट्रान्जिटबाहेक, नेपालले बंगलादेशलाई राधिकापुर (भारत)–बिरोल (बंगलादेश) रेल लाइनलाई ब्रड गेजमा रूपान्तरण गर्न आग्रह गरेको छ । यसको जवाफमा बंगलादेशले ब्राडगेज रेलवे लाइनलाई रूपान्तरण गर्ने कार्यलाई तीव्र पारिएको जानकारी दिएको देखिन्छ ।
यसका अतिरिक्त दुवै देशहरू एकअर्काको पर्यटन प्रवद्र्धनका लागि स्थल मार्गका माध्यमबाट यात्रा गरिरहेका पर्यटकहरूको लागि भिसा र आप्रवास प्रक्रिया सरल बनाउन सहमत भएको देखिन्छ । दुवै देशहरूले एकअर्काका देशहरूको व्यापार मेलामा भाग लिन पनि सहमत भई मेला तथा प्रदर्शनीमा समेत सहभागिता जनाउँदै आएका छन् । काठमाडौं–ढाका बससेवा पनि वार्ताको एजेन्डामा समाहित भएको थियो । यद्यपि यो पहिले नै बीबीआईएन (बंगलादेश–भुटान–भारत–नेपाल) मोटर सवारी सम्झौताअन्तर्गत छलफल भइरहेको छ ।
यसबाहेक तरकारी र जडीबुटी बंगलादेशमा निर्यात हुने अन्य वस्तु हुन् । तरकारी र फलफूलको माग बढ्दै जाँदा नेपालले त्यस्ता उत्पादनमा ध्यान दिन जरुरी छ । बंगलादेशले प्रत्येक वर्ष नेपालमा निर्यात वस्तु बढाउँदै आएको छ, तर नेपालले त्यसो गर्न सकेको छैन । बंगलादेशले २० भन्दा बढी उत्पादनहरू औषधि, सौर्य, कच्चा जुट, जाम, पाउडर दूध, आलुगायत नेपालमा निर्यात गर्छ ।

हाइड्रोपावरमा सहयोग
बंगलादेश संयुक्त लगानीका आधारमा नेपालको पूर्वी भागमा जलविद्युत् परियोजनाहरू विकास गर्न उत्सुक छ । बंगलादेशका प्रधानमन्त्रीले भने कि नेपालको विशाल जलविद्युत् सम्भावनालाई यस क्षेत्रका देशहरूको आपसी हितका लागि उपयोग गर्न सकिन्छ । बंगलादेशका परराष्ट्र मन्त्रीले बंगलादेशको सट्टा कोसी उच्च बाँध परियोजनाबाट १ हजार मेगावाट बिजुली आयात गर्न उनीहरूको लगातार बढ्दो विद्युत् माग पूरा गर्न चाहेको बंगलादेशको चाहना दोहो-याएका थिए । यो बैठकले जलविद्युत् क्षेत्रमा थप सहयोगका लागि दुई देशको जलविद्युत्को विकास, स्थिति र मागलाई बुझ्न सहयोग पु-यायो । बंगलादेशले भारत, भुटान र नेपाललगायत प्रत्येक देशबाट संयुक्त कार्य समूह (जेडब्लूजी) गठन गर्ने प्रस्ताव र कार्यान्वयनतर्फ कार्य गरेको छ । जलविद्युत्मा संयुक्त उद्यमका सम्भाव्यताहरूलाई छुट्ट्याउन र आपसी फाइदाका लागि यस क्षेत्रको जलस्रोतको अन्वेषण गर्नसमेत यो आवश्यक र अनिवार्य हुने अपेक्षा गर्न सकिन्छ ।

वायुसेवा सम्झौता
बंगलादेशको राज्यको स्वामित्ववाला विमान बंगलादेश एयरलाइन्स र जीएमजी–बंगलादेशको निजी एयरलाइन्स काठमाडौं र ढाका क्षेत्रमा आफ्नो सेवा विस्तार गर्नका लागि तोकिएका थिए ।