सहरीकरण, झाँक्रीको आँसु र अबको कार्यदिशा

पार्टीको निर्णय मान्दै देउवाको सरकार छाड्ने निर्णय गरेपछि सहरी विकास मन्त्री रामकुमारी झाँक्रीले हालै पत्रकार सम्मेलन गरिन् । नेकपा (एकीकृत समाजवादी) ले गत असार २३ गते झाँक्रीसहित पार्टीका अन्य तीन मन्त्रीलाई मन्त्रिपरिषद्बाट फिर्ता बोलाउने निर्णय गरेको थियो ।
मन्त्रालयका एक अधिकारीले झाँक्रीले आफ्नो कार्यकालमा गरेका केही प्रमुख नीतिगत निर्णय र कामको विवरण पढेर सुनाए । पत्रकार सम्मेलनमा आँखा रसाएपछि झाँक्रीलाई सन्तुलन कायम राख्न मुस्किल परेको थियो । पत्रकारको प्रश्नको जवाफ दिँदै उनले भनिन्, “मलाई रिस उठाउने प्रश्न सोध्नुहोस् ताकि म जवाफ दिन सकूँ ।” आफूलाई फिर्ता बोलाउने पार्टीको निर्णयप्रति प्रतिक्रिया दिन किन यति दिन लाग्यो भनी एक पत्रकारले सोध्दा झाँक्रीले पार्टी अध्यक्षलाई पार्टीले मन्त्री फिर्ता बोलाउन चाहेमा पहिल्यै जानकारी गराउनुपर्ने बताएकी थिइन् । “आफैंले मन्त्रिपरिषद् छोडें, तर नेकपा (एकीकृत समाजवादी) ले हामीलाई मन्त्रिपरिषद्बाट फिर्ता बोलाएको सञ्चारमाध्यमबाट थाहा भयो,” झाँक्रीले भनिन् । जब अन्त्यमा उनले आफ्नो आँसु थाम्न सकिनन्, उनले आफू भावनात्मक व्यक्ति भएको बताइन् । “म आर्यघाटमा अन्त्येष्टिमा जाने दिन, म यति विचलित हुन्छु कि म घण्टौं घर फर्किनबाट जोगाउँछु,” उनले थपिन् ।
मन्त्री झाँक्री बिदा भएर जाने बेलामा रुनुभएछ । मन्त्री हुने बेलामै थाहा थियो, एक दिन यो पद खोसिनेछ । किन्तु पदमा नजाँदै त्यस पदको गरिमा, शक्ति र स्वाद सुनिएको मात्र थियो होला । मन्त्री पद मीठो हुन्छ रे भनेर सुनेको तर खान नपाएको मानिसलाई खान थालेपछि छाड्न गाह्रो हुन्छ भन्ने महसुस नै हुँदैन । यो स्पष्ट छ कि सबै मानिस उस्तै नभएजस्तै सबै मन्त्री पनि उस्तै हुँदैनन् । कोही खुसीले आफैं छाडेर जान्छन् । कोही मनको चञ्चलतालाई दमन गरेर दुःखलाई लुकाएर जान्छन् । कोही भावुक भएर आँखा भिजाएर जान्छन् ।
भनिन्छ, रुनुजस्तो ज्यान हलुङ्गो पार्ने तरिका अर्को छैन । झाँक्री अफिसमा रुनुभयो । कोही घर पुगेर रोए होलान् । कसैको रोदनलाई खिसी–टिउरी गर्नु उचित होइन । वास्तविक कुरा त के हो भने राजनीतिमा यस्ता भावुक मानिसको आवश्यकता छ । उनको समयमा भएको फोहोर व्यवस्थापनमा समन्वयकारी भूमिकालगायत थुप्रै सहरी नीति र काम भए होलान् । त्यसको मूल्यांकन भावी दिनमा हुने नै छ । राजनीति गर्ने मान्छेको मन सही मौकामा जब्बर र सही मौकामा कोमल हुनु सकारात्मक कुरा हो भनिन्छ ।
साधारणतः सहर भन्नेबित्तिकै सबैको अनुमानमा सुविधासम्पन्न संसार भन्ने धारणा हुन्छ । सहर एक ठूलो मानव समुदायलाई व्यवस्थित आवास, यातायात, स्वच्छता, उपयोगिता, भूमिको उपयोग र सञ्चारका लागि व्यापक सुविधायुक्त जगत् हो । सहरीकरण भन्नाले एक स्मार्ट र हरियो सहर बनाउने भन्ने मात्र पनि हैन, यो त सांस्कृतिक, सामाजिक, आर्थिक र राजनीतिक जगतको स्थापना गर्नु पनि हो ।
अन्तर्राष्ट्रिय समुदायको हितलाई बढावा दिन विश्वव्यापी सहरीकरणका अवसरहरू भेट्न, सहरीकरणका चुनौतीहरू सम्बोधन गर्न, गाउँ र सहरबीचको सहयोग बढाउन र सहरी विकासका लागि योगदान पु¥याउन विश्व सहरीकरण दिवस पनि मनाइन्छ ।
बढ्दो अव्यवस्थित सहरीकरणले काठमाडौंजस्तै देशका अन्य ठूला सहरहरू र सहरोन्मुख नगर÷गाउँहरू आक्रान्त बन्दै गएका छन् । नेपाल सरकारले अहिले देशका विभिन्न स्थानीय तहमा ७० वटा आधुनिक सहरको परिकल्पना गरी काम अघि बढाएको थियो, सोको प्रगति पुनरावलोकन गर्नुपर्ने हुन्छ ।
स्मरणीय छ, पानी, यातायातको समस्या, वातावरणीय र नदीनाला प्रदूषणले सहरी जीवन आक्रान्त बनेको छ । नेपालमा उपत्यकालगायत मुख्य ठाउँहरूमा घनाबस्तीका कारण तापमानमा समेत वृद्धि भएको छ । बस्तीहरूमा पानीको निकास नहुँदा बाढीको समस्या, नदीहरूमा प्रदूषणको समस्या विकराल भएको छ । यसको समाधानका लागि सबैले यसतर्फ काम गर्नु आवश्यक देखिन्छ ।
सामान्यतया सहरीकरण हुनु भनेको विकासको गति वृद्धि भएको मानिन्छ । सरकारी कार्यालय एवं बजार वाणिज्यका प्रमुख केन्द्रहरूको रूपमा विकसित भएकाले यो क्षेत्र सबैको आकर्षणको क्षेत्र बनेको हुन्छ । हाम्रो सन्दर्भमा भन्नुपर्दा जहाँ सहर भइसकेको छ त्यहाँ बस्ती विकास बढ्दो छ । ग्रामीण क्षेत्र भने मानवविहीन अवस्थामा पुग्न लागेको छ । यसले गर्दा सहरमा दिन–प्रतिदिन समस्या थपिँदै गएको छ । विकास पनि सहर केन्द्रित बन्दै गएको छ । गाउँको विकास गर्नुपर्नेमा सबै बनिसकेको सहरमा मात्रै आकर्षित हुँदा सहरी जीवन कष्टकर हुँदै गएको छ । नयाँ सहरको कल्पना गरी गाउँबाट सहरमा बस्ती सार्नु पनि उपयुक्त हुने मत राख्नेहरू पनि छन् । यो छलफलको विषय होला ।
मानवीय ज्ञान, बुद्घि र विवेकबाट पूर्ण बनाइए पनि मानवमा सोचाइ, सामूहिक प्रगति र उन्नतिको बाटोलाई समात्न नसक्दा प्रकृति हेपिँदै र खिइँदै गएको हामी सबैले देखेकै छांै ।
हालको समयमा नेपालको सहरी क्षेत्रलाई नगरपालिका, उपमहानगरपालिका र महानगरपालिका गरी तीन क्षेत्रमा विभाजन गरिएको छ । तीनै प्रकारका नगरपालिका बन्नका लागि निश्चित पूर्वाधार तयार हुनुपर्छ भनिए पनि त्यस्ता पूर्वाधारहरूको विकास भएको देखिँदैन । न्यूनतम पूर्वाधारसमेत विकास नगरी नगरपालिका घोषणा गरिएका छन् । नेपालको असन्तुलित विकास अथवा सहरकेन्द्रित आर्थिक, प्रशासनिक र शैक्षिक विकासका साथै स्वास्थ्य, रोजगार आदिका क्षेत्रको विकास पनि सहर केन्द्रित हँुदा सहरी बसोबासको चाप बढेको छ ।
नेपालको आफ्नै सहरीकरण प्रक्रिया र गति यसका छिमेकीहरूको जत्तिकै महŒवपूर्ण नहुन सक्छ, यद्यपि संसारमा सबैभन्दा छिटो सहरीकरण हुने देशहरूमा नेपाल पर्दैन । नेपालमा सहरीकरणलाई आधिकारिक रूपमा नगरपालिकाको जनसंख्याको आधारमा परिभाषित गरिएको छ ।
सहरीकरण हुन ग्रामीण गरिबी घटाउन अत्यावश्यक छ । ग्रामीण क्षेत्रका लागि मानव विकास सूचकांक (एचडीआई) स्कोर २०११ मा क्षेत्रहरू सहरी एचडीआई स्कोरभन्दा लगभग २० प्रतिशत कम थियो ।
आर्थिक वृद्धिको संवाहकका रूपमा सहरबाट धेरै आशा राख्दा पनि नेपालमा सहरीकरण भइरहेको छ । सहरी क्षेत्रमा बसोबास गर्दा वर्तमान सञ्चार साधनको प्रयोग गर्न सकिने, अन्तर्राष्ट्रिय कारोबार गर्न सकिने, सुरक्षित जीवन बिताउन सकिने मान्यताले गर्दा मानवको मनोविज्ञान नै सहरी क्षेत्रमा बसोबास गर्न प्रेरित गरिरहेको देखिन्छ ।
हाम्रो सहरीकरणमा बसाइँ–सराइ र भारतीय प्रवासीहरूले सीमा क्षेत्रको जनसंख्यामा निकै ठूलो परिवर्तन ल्याएको देखिन्छ । यसबाट सहरी जनसंख्या अनियोजित रूपमा बढेको छ । सहरीकरणको विकास द्रुत र अव्यवस्थित भएका कारण ध्वनि प्रदूषण पनि वातावरणीय स्वास्थ्य समस्याको रूपमा धेरैजसो सहरमा देखिएका छन् । वातावरणसम्बन्धी अध्ययनको तथ्यांकले नेपालको काठमाडौँलाई सबैभन्दा प्रदूषित सहरका रूपमा देखाएको छ ।
नेपालको आठौं योजनाले राष्ट्रिय सहरी प्रणालीको स्थापना गर्न आह्वान गरेको देखिन्छ । समयसँगै नेपालको विकासको दृष्टिकोण बनेको छ । तर, सहरी विकासलाई प्राथमिकता दिए पनि ‘सहरीकरण देशमा परिधीय ग्रामीण क्षेत्रमा अनुकूल प्रभाव पार्न सकेको छैन,’ राष्ट्रिय सहरी नीति, २००७ ले निम्न दुई कारणहरू उल्लेख गरेको छ ।
नेपालको सन्दर्भमा सहरको आर्थिक भूमिकालाई यसको ऐतिहासिक सन्दर्भमा बुझ्नुपर्छ, नेपालमा औद्योगीकरणबिना सहरीकरण भएको तथ्य हो । माथि उल्लेख गरेअनुसार, नेपालमा सहरीकरणको स्तर नगरपालिकाको जनसंख्याको आधारमा मापन गरिन्छ ।
थोरै जनसंख्या भएको क्षेत्रबाहेक, उच्च जनसंख्या घनत्व सामान्यतया ठूलो सार्वजनिक क्षेत्र खर्चको माग गर्छ, जसले ‘द्रुत जनसंख्या वृद्धि’ को संकेत गर्छ । तल्लो सेवास्तरको रूपमा स्थापित बासिन्दाहरूमा वित्तीय भार थोपर्छ ।
नेपालमा सहरीकरणलाई प्रायः नगरपालिकाको जनसंख्याको हिसाबले व्याख्या गरिन्छ । नगरपालिकाहरू हुन्, तोकिएको सहरी क्षेत्र (सहर र नगरहरू) जनसंख्यासँग सम्बन्धित न्यूनतम मापदण्ड पूरा गर्ने, पूर्वाधार र राजस्वलाई मापक बनाइन्छ । तर, पछिल्लो समय नगरपालिकाको घोषणा धेरैजसो राजनीतिक छ । जनसंख्या र अन्यलाई सन्तुष्ट पार्नका लागि सहज रूपमा परिभाषित नयाँ सीमाहरूसहितको निर्णय मापदण्डको आवश्यकता हुन्छ । यद्यपि, नगरपालिकालाई सहरी विकासको ढिलोभन्दा चाँडो सम्भावना रहेको क्षेत्रका रूपमा लिन सकिन्छ ।
सहरीकरण भन्नाले सहरी क्षेत्रको भौतिक, सामाजिक तथा आर्थिक विस्तारलाई जनाउँछ, चाहे त्यो क्षेत्रफल, जनसंख्या र पूर्वाधारको विकास किन नहोस् । एकातिर सहरीकरण समस्या हो भने अर्कोतिर गरिबी हटाउने अवसर हो । व्यवस्थित सहरीकरण नै विकासको मार्ग हो । विगत केही वर्ष नियाल्ने हो भने नेपालको जनसंख्यामा तीव्र वृद्धि भएको पाइन्छ । सहरमा मानिसको आकर्षण बढी देखिन्छ ।
सहर भन्नेबित्तिकै सबैको अनुमानमा सुविधासम्पन्न संसार रहेको हुन्छ । तर, जति सोचिएको छ ग्रामीण समुदायले सहरका बारेमा त्यस्तो भने हुन सकेको छैन । सरकारी तथ्याङ्कअनुसार शिक्षा, रोजगारी, सुविधा र सरल जीवनको खोजीमा लाखौँ नेपाली गाउँबाट सहर भित्रने गरेका छन् । उचित व्यवस्थापन, असल नीति र परिवर्तनशील योजनाहरू नहुँदा यसले सहरी भेगमा वतावरणीय असर र अव्यवस्थित बसोबास फैलन थालेको छ । राष्ट्रसंघको एक अध्ययनअनुसार विश्वको उच्च १० सहरीकरण वृद्धि भएको क्षेत्रभित्र नेपाल पनि पर्छ ।
स्थानीय सरकार सञ्चालन ऐन, २०७४ ले हिमालमा १० हजार, पहाडमा ४० हजार, भित्री मधेसमा ५० हजार, तराईमा ७५ हजार र काठमाडौँ उपत्यकामा एक लाख जनसंख्या भएमा नगरपालिका हुने भनेर मापदण्ड तोकेको छ । नेपालमा सहरीकरणको प्रकृतिलाई हेर्दा पूर्वाधारबिना नै सहरी विकास भएको मानिएको छ भने सहरी न्यूनतम आधारभूत सुविधाको समेत अभाव देखिन्छ ।
सहरीकरण भन्नाले केही विशेष चरित्र बुझिन्छ । सबैभन्दा पहिला त जनघनत्व बढी भएको एकीकृत बस्ती भन्ने नै बुझिन्छ । त्यस्तै, कृषिभन्दा गैरकृषिजन्य व्यवसायमा संलग्न मानिसको अनुपात बढी हुनु सहरको अर्को चरित्र हो । यस हिसाबले हेर्दा सहरका तीन विशेषता छन्— एकीकृत बस्ती, जनघनत्व बढी भएको र कृषिभन्दा गैरकृषि व्यवसायको बाहुल्य । यी तीनै विशेषताले भौतिक स्वरूप र आवश्यकता पनि विशिष्ट बन्छन् । केवल एकीकृत बस्ती हुँदैमा सहर बन्दैन ।
नेपालमा सहरीकरणको विकास द्रुत र अव्यवस्थित भएका कारण ध्वनि प्रदूषण पनि वातावरणीय स्वास्थ्य समस्याको रूपमा धेरैजसो सहरमा देखिएका छन् । वातावरणसम्बन्धी अध्ययनको तथ्याङ्कले नेपालको काठमाडौँलाई सबैभन्दा प्रदूषित सहरको रूपमा देखाएको छ । सहरमा विशेष गरी ट्राफिक, औद्योगिक क्रियाकलाप, निर्माण कार्य र भीडको कोलाहल ध्वनि प्रदूषणका कारण हुन् । काठमाडौँ उपत्यका सहर र बाहिरका प्रमुख सहरलगायत राजमार्गआसपासका सहरी क्षेत्रमा यो प्रमुख समस्या बन्दै गएको छ । सहरीकरणका कारण जनस्वास्थ्यमा प्रतिकूल असर परेको छ भने लुटेरा, डकैत, भ्रष्टाचारी, सामन्तीजस्ता समूहहरूको क्रीडास्थल पनि बन्न गएको छ । सहरीकरणकै कारण मानवमा व्यक्तिवादीपनसमेत बढेर गएको छ भने पारिवारिक ढाँचामा पनि परिवर्तन आएको छ । सडक बालकहरूको संख्यामा वृद्धि र वृद्धहरू अपमानित भएका छन् भने सामूहिकता हराएको छ । दुराचार, दुव्र्यसन, चोरी, ठगी, बेरोजगारी, आत्महत्या, यौन शोषण, एकाङ्कीपन आदि पक्षको विकास भएर गएको छ । यसको असर परिवार, समुदाय र राष्ट्रियस्तरमा समेत पर्दै गएको छ, जसले मुलुकको सर्वाङ्गीण विकासमा प्रत्यक्ष र अप्रत्यक्ष असर गर्छ । सही र सन्तुलित तथा व्यवस्थित सहरी विकासलाई भने नकारात्मक मान्न सकिँदैन ।
नेपाल अहिले पनि संसारका सबैभन्दा कम सहरीकरण भएका देशहरूमध्ये पर्छ । सहरी जनसंख्या बढ्नुका प्रमुख कारणहरूमा प्राकृतिक वृद्धिदर, नयाँ सहरको स्थापना, भइरहेका सहरको विस्तार र बसाइँसराइ हुन् । ‘अव्यवस्था’ नेपाली सहरहरूको चारित्रिक विशेषता नै बनेको छ । आवश्यक सेवाहरूको अपर्याप्तता र स्तरहीनता, योजनाविहीन र अव्यवस्थित घर निर्माण र बस्ती विस्तार, पर्ती जग्गा र कृषि भूमिको अनियोजित अतिक्रमण, बढ्दो वातावरणीय प्रदूषण र सवारीको चाप, सुकुमबासी बस्तीहरूको वृद्धि र सहरी व्यवस्थापनमा देखिने अकर्मण्यता र दीर्घकालीन सोचको अभाव नेपालका सबै सहरका साझा समस्या हुन् ।
नेपालका कुनै पनि सहरमा ऐन र नियमद्वारा निर्दिष्ट र कार्यान्वयन गरिएको भू–उपयोग नीति र भू–उपयोग क्षेत्रको स्पष्ट खाका छैन । त्यस्तै, फोहोर प्रशोधन गर्ने र पुर्ने स्थल (ल्यान्डफिल साइट) तथा अल्प र दीर्घकालीन खानेपानी आपूर्तिको व्यावहारिक योजना कुनै पनि सहरमा छैन । वर्षायाममा पानी र बाढीको प्रकोप तराईका सबै नपामा छ । सहरी सार्वजनिक यातायातको समस्या सबैतिर छ । सहरी साक्षरता ७१ प्रतिशत भए पनि महिला साक्षरता खालि ६२ प्रतिशत छ । अझ तराईका सहरहरूमा त महिला साक्षरता ५५ प्रतिशतमात्रै छ ।
सहरी क्षेत्रमा स्वास्थ्य सेवाको अत्यधिक केन्द्रीकरण देखिए पनि गरिबका लागि ग्रामीण र सहरी क्षेत्रको स्वास्थ्य स्थितिमा खास भिन्नता देखिन्न । ‘नेपाल गाउँ नै गाउँले भरिएको देश हो र नेपालको विकास भनेकै ग्रामीण विकास हो’ भन्ने भनाइ नेपालको वस्तुगत यथार्थसँग मेल खाँदैन । यथार्थ त के हो भने उत्पादन नबढाई ग्रामीण विकास सम्भव हुँदैन । यसका निम्ति ससाना बजार केन्द्र र सहरी सञ्जालको विकास हुनैपर्छ । बजारले नै ग्रामीण उत्पादन र उत्पादकत्व बढाउन प्रोत्साहित गर्छ । साथै, ग्रामीण क्षेत्रमा सामाजिक, आर्थिक सेवासुविधाको पहुँच बढाउन तथा त्यहाँ लगानीको सम्भावना र अवस्था सिर्जना गर्नका लागि पनि सहरीकरणको आवश्यकता पर्छ ।
नेपालमा सहरीकरणलाई प्रायः नगरपालिकाको जनसंख्याको हिसाबले व्याख्या गरिन्छ । नगरपालिकाहरू हुन् तोकिएको सहरी क्षेत्र (सहर र नगरहरू) जनसंख्यासँग सम्बन्धित न्यूनतम मापदण्ड पूरा गर्ने, पूर्वाधार र राजस्वलाई मापक बनाइन्छ । तर, पछिल्लो समय नगरपालिकाको घोषणा धेरैजसो राजनीतिक छ । जनसंख्या र अन्यलाई सन्तुष्ट पार्नका लागि सहज रूपमा परिभाषित नयाँ सीमाहरूसहितको निर्णय मापदण्डको आवश्यकता हुन्छ । यद्यपि, नगरपालिकालाई सहरी विकासको ढिलोभन्दा चाँडो सम्भावना रहेको क्षेत्रका रूपमा लिन सकिन्छ ।
नेपालमा सन् २०११ सम्म नेपालमा ५८ नगरपालिका र सहरीकरण मात्रै थियो १७.१ प्रतिशतको स्तर (नगरपालिकाहरूलाई सहरी क्षेत्रको रूपमा व्यवहार गर्ने) । आजको संख्या कुल ७५३ स्थानीय तहको सरकारमध्ये २ सय ९३ नगरपालिका छन् । करिब दुईतिहाइ यी २ सय ९३ नगरपालिकामा राष्ट्रिय जनसंख्या रहेको अनुमान गरिएको छ । २ सय ९३ मध्ये नगरपालिका निकायमा ६ महानगरपालिका, ११ उपमहानगरपालिका र २ सय ७६ नगरपालिका रहेका छन् ।