नेपालमा सहरीकरण : समस्या र समाधान

उचित व्यवस्थापन, असल नीति र परिवर्तनशील योजनाहरू नहुँदा सहरी भेगमा वातावरणीय असर र अव्यवस्थित बसोबास फैलन थालेको छ ।

विश्वमा पछिल्ला वर्षमा कोरोना भाइरस कहर र फैलिँदो संक्रमणका कारण औपचारिक कार्यक्रम भएका थिएनन् । यद्यपि सन् २०२१ मा चाहिँ सुस्तरी विश्व सामान्य हुँदै छ । ‘भर्चुअल’बाट फेरि बिस्तारै भौतिक सेमिनारहरू हुने क्रमको सुरुवात भएको छ । यो भौतिक कार्यक्रमहरूबीचमै सन् २०२१ को विश्व सहरीकरण दिवस मनाइँदै छ । यूएन हेबिट्याट र इजिप्ट सरकारको संयुक्त आयोजनामा इजिप्टको लक्जर सहरमा विश्वभरिका देशका प्रतिनिधिहरूको संलग्नतामा विश्व सहरीकरण दिवस सम्पन्न हुँदै छ ।
अक्टोबर ३१, २०१४ मा पहिलो सहरीकरण दिवस मनाइएको थियो ।
सन् २०२१ को विश्व सहरीकरण दिवस आठौँ संस्करण हो । अक्टोबर महिनालाई अर्बन अक्टोबर भनिन्छ, सहरी महिनाका रूपमा अक्टोबर मासको अन्तिम दिनलाई सहरीकरण दिवसका रूपमा मनाइन्छ । उत्कृष्ट सहर, उत्कृष्ट जीवन भन्ने सोचलाई मध्यनजर गरी हरेक वर्षको अक्टुबर ३१ को दिन विश्वभरि सहरीकरण दिवस मनाइन्छ । सन् २०१४ मा चीनमा ‘प्रमुख सहरी रूपान्तरण’ भन्ने नाराका साथ पहिलो सहरीकरण दिवस मनाइएको थियो ।
साधारण त सहर भन्नेबित्तिकै सबैको अनुमानमा सुविधासम्पन्न संसार भन्ने धारणा हुन्छ । सहर एक ठूलो मानव समुदायलाई व्यवस्थित आवास, यातायात, स्वच्छता, उपयोगिता, भूमिको उपयोग र सञ्चारका लागि व्यापक सुविधायुक्त जगत हो । सहरीकरण भन्नाले एक स्मार्ट र हरियो सहर बनाउने भन्ने मात्र पनि हैन, यो त सांस्कृतिक, सामाजिक, आर्थिक र राजनीतिक जगत्को स्थापना गर्नु पनि हो ।
अन्तर्राष्ट्रिय समुदायको हितलाई बढावा दिन विश्वव्यापी सहरीकरणको अवसरहरू भेट्न, सहरीकरणको चुनौतीहरू सम्बोधन गर्न, गाउँ र सहरहरूबीचको सहयोग बढाउन र सहरी विकासका लागि योगदान पु¥याउन विश्व सहरीकरण दिवस मनाइन्छ ।
सन् २०२१ को सहरीकरण दिवसको नारा चाहिँ ‘एडप्टिङ सिटिज फर क्लाइमेट रिजिलिएन्स’ हो, जलवायु परिवर्तनमा सहरीकरणको भूमिका र व्यवस्थित सहरीकरणको महŒवलाई यस वर्ष विशेष ध्यान दिइएको छ ।
साथै, बढ्दो अव्यवस्थित सहरीकरणले काठमाडौंजस्तै देशका अन्य ठूला सहरहरू र सहरोन्मुख नगर÷गाउँहरू आक्रान्त बन्दै गएका छन् । नेपाल सरकारले अहिले देशका विभिन्न स्थानीय तहमा ७० वटा आधुनिक सहरको परिकल्पना गरी काम अघि बढाएको थियो, सोको प्रगति पुनरावलोकन गर्नुपर्ने हुन्छ ।
स्मरणीय छ, पानी, यातायातको समस्या, वातावरणीय र नदीनाला प्रदूषणले सहरी जीवन आक्रान्त बनेको छ । नेपालमा उपत्यकालगायत मुख्य ठाउँहरूमा घनाबस्तीका कारण तापमानमा समेत वृद्धि भएको छ । बस्तीहरूमा पानीको निकास नहुँदा बाढीको समस्या नदीहरूमा प्रदूषणको समस्या विकराल भएको छ । यसको समाधानका लागि सबैले यसतर्फ काम गर्नुपर्ने आवश्यकता देखिन्छ ।
सामान्यतया सहरीकरण हुनु भनेको विकासको गति वृद्धि भएको मानिन्छ । सरकारी कार्यालय एवं बजार वाणिज्यका प्रमुख केन्द्रहरूको रूपमा विकसित भएकाले यो क्षेत्र सबैको आकर्षणको क्षेत्र बनेको हुन्छ । हाम्रो सन्दर्भमा भन्नुपर्दा जहाँ सहर भइसकेको छ त्यहाँ बस्ती विकास बढ्दो छ । ग्रामीण क्षेत्र भने मानवविहीन अवस्था पुग्न लागेको छ । यसले गर्दा सहरमा दिन–प्रतिदिन समस्या थपिँदै गएको छ । विकास पनि सहर केन्द्रित बन्दै गएको छ । गाउँको विकास गर्नुपर्नेमा सबै बनिसकेको सहरमा मात्रै आकर्षित हुँदा सहरी जीवन कष्टकर हुँदै गएको छ ।
त्यसर्थ मानवीय ज्ञान, बुद्घि र विवेकबाट पूर्ण बनाइए पनि मानवमा सोचाइ, सामूहिक प्रगति र उन्नतिको बाटोलाई समात्न नसक्दा प्रकृति हेपिँदै र खिइँदै गएको हामी सबैले देखेकै छौं ।
हालको समयमा नेपालको सहरी क्षेत्रलाई नगरपालिका, उपमहानगरपालिका र महानगरपालिका गरी तीन क्षेत्रमा विभाजन गरिएको छ । तीनै प्रकारका नगरपालिका बन्नका लागि निश्चित पूर्वाधार तयार हुनुपर्छ भनिए पनि त्यस्ता पूर्वाधारहरूको विकास भएको देखिँदैन । न्यूनतम पूर्वाधारसमेत विकास नगरी नगरपालिका घोषणा गरिएका छन् । नेपालको असन्तुलित विकास अथवा सहरकेन्द्रित आर्थिक, प्रशासनिक र शैक्षिक विकासका साथै स्वास्थ्य, रोजगार आदिका क्षेत्रको विकास पनि सहर केन्द्रित हुँदा सहरी बसोबासको चाप बढेको छ ।
सहरीकरण एक विश्वव्यापी घटना हो, जसमा विश्वको आधाभन्दा बढी जनसंख्या सहरहरूमा बस्छन् । सहरी जनसंख्याको हिस्सा २०५० सम्ममा ६६ प्रतिशत पुग्ने अपेक्षा एसिया र अफ्रिकामा केन्द्रित वृद्धिले संकेत गरेको छ । छिमेकी राष्ट्रको नेपाल–चीन र भारतले सन् २०५० सम्ममा ६९ करोड ६० लाख सहरी बासिन्दा थप्ने प्रक्षेपण गरिएको छ ।
नेपालको आफ्नै सहरीकरण यसको छिमेकीहरूको जत्तिकै महŒवपूर्ण नहुन सक्छ, यद्यपि संसारमा सबैभन्दा छिटो सहरीकरण देशहरूमा नेपाल पनि पर्छ । नेपालमा सहरीकरणलाई आधिकारिक रूपमा नगरपालिकाको जनसंख्याको आधारमा परिभाषित गरिएको छ । सन् १९८१ मा त्यहाँ थिए देशको कुल जनसंख्याको ६.४ प्रतिशत बसोबास गर्ने २३ नगरपालिका थिए । सन् १९९१ र २०११ को बीचमा, नगरपालिकाको संख्या ५८ मा अपरिवर्तित रह्यो, तर नगरपालिकामा बसोबास गर्ने जनसंख्याको हिस्सा १३.९ बाट १७.१ प्रतिशतमा उल्लेखनीय वृद्धि भएको छ । ३.३८ प्रतिशत वार्षिक दर रहेको देखिन्छ । आज देशमा २ सय ९३ नगरपालिका रहेको अनुमान गरिएको छ जुन आज राष्ट्रिय जनसंख्याको करिब दुईतिहाइ नगरपालिकामा बसोबास गर्छ । मापन गर्दा पनि नगरपालिकाको जनसंख्याको हिसाबले सहरीकरणमा बहस गर्न सकिन्छ, नगरपालिका भनेको क्षेत्र हो, सहरी वृद्धि चाँडै हुने सम्भावना छ । नेपालको सहरी वृद्धि मुख्यतया ग्रामीण–सहरी बसाइँसराइले इन्धन हो । सहरहरूले धेरैको प्रस्ताव गर्छ, गरिबलगायत ग्रामीण प्रवासीहरूलाई आकर्षित गर्ने आर्थिक अवसरहरू । सहरीकरण हुन ग्रामीण गरिबी घटाउन अत्यावश्यक छ । ग्रामीण क्षेत्रका लागि मानव विकास सूचकांक (एचडीआई) स्कोर २०११ मा क्षेत्रहरू सहरी एचडीआई स्कोरभन्दा लगभग २० प्रतिशत कम थियो ।
आर्थिक वृद्धिको संवाहकका रूपमा सहरबाट धेरै आशा राख्दा पनि नेपालमा सहरीकरण भइरहेको छ, प्रायःजसो अव्यवस्थित तरिकाले र कसैले त यसलाई सुकुम्बासीको बस्ती विस्तारसँग पनि तुलानी गर्ने गरेको देखिन्छ । धेरैजसो नगरपालिकाहरूमा पूर्वाधार र सेवाहरू स्थापित छन्, सहरहरू परिमाण र गुणस्तर दुवै हिसाबले अपर्याप्त छन् । यिनीहरूमा धेरै चुनौतीहरू छन्, बढ्दो सहरी जनसंख्याको आवास, पिउने पानीलगायतका आधारभूत आवश्यकताहरू पनि पूरा गर्न पानी र सरसफाइ, रोजगारी, यातायात, र स्वास्थ्य सेवा, अन्य अत्यावश्यक सेवाको सहज, सरल र नियमित आपूर्तिको आवश्यकता छ ।
सहरी क्षेत्रमा बसोबास गर्दा वर्तमान सञ्चार साधनको प्रयोग गर्न सकिने, अन्तर्राष्ट्रिय कारोबार गर्न सकिने, सुरक्षित जीवन बिताउन सकिने मान्यताले गर्दा मानवको मनोविज्ञान नै सहरी क्षेत्रमा बसोबास गर्न प्रेरित गरिरहेको देखिन्छ । दसवर्षे जनयुद्धकालमा धेरै ठूलो संख्यामा विविध कारणले गाउँ छाडेर सहरमा बाँच्न विवश भए ।
नेपालमा सहरीकरणको प्रकृतिलाई हेर्दा कैयौं पूर्वाधारबिना नै सहरी विकास भएको देखिन्छ । सहरी न्यूनतम आधारभूत सुविधाको समेत अभाव देखिन्छ, तर सोही स्थान सहरका नामले चिनिन्छ । हाम्रो सहरीकरणमा बसाइँसराइ र भारतीय प्रवासीहरूले सीमा क्षेत्रको जनसंख्यामा निकै ठूलो परिवर्तन ल्याएको देखिन्छ । यसबाट सहरी जनसंख्या अनियोजित रूपमा बढेको छ । सहरीकरणको विकास द्रुत र अव्यवस्थित भएका कारण ध्वनि प्रदूषण पनि वातावरणीय स्वास्थ्य समस्याको रूपमा धेरैजसो सहरमा देखिएका छन् । वातावरणसम्बन्धी अध्ययनको तथ्यांकले नेपालको काठमाडौँलाई सबैभन्दा प्रदूषित सहरका रूपमा देखाएको छ ।
नेपालको आठौं योजनाले राष्ट्रिय सहरी प्रणालीको स्थापना गर्न आह्वान गरेको देखिन्छ । समयसँगै नेपालको विकासको दृष्टिकोण बनेको छ । तर, सहरी विकासलाई प्राथमिकता दिए पनि सहरीकरण देशमा परिधीय ग्रामीण क्षेत्रमा अनुकूल प्रभाव पार्न सकेको छैन । राष्ट्रिय सहरी नीति, २००७ ले निम्न दुई कारणहरू उल्लेख गरेको छ । नेपालको सहरीकरणले ग्रामीण क्षेत्रलाई अपेक्षित रूपमा फाइदा पु¥याएको छैन ः (क) न्यूनतम लगानी (दुवै सार्वजनिक र निजी क्षेत्रहरू) साना सहरहरूमा भौतिकको अपर्याप्त प्रावधानको परिणामस्वरूप पूर्वाधार र आर्थिक गतिविधिहरूको न्यून वृद्धि, र (ख) अपर्याप्त सडक सञ्जाल र सञ्चार सुविधाले ग्रामीण–सहरी व्यापार सम्बन्ध कमजोर बनाउँछ । सहरहरूलाई आर्थिक वृद्धिको चालकका रूपमा स्वागत गरिन्छ । सहरीकरण र विकास सँगै जान्छ : कुनै पनि देश मध्यम आयको स्थितिमा पुगेको छैन, सहरहरूमा उल्लेखनीय जनसंख्या परिवर्तनबिना । सहरीकरण कायम राख्न आवश्यक छ, यद्यपि होइन विकासोन्मुख देशहरूमा वृद्धि गर्न आवश्यक छ र यसले अन्य फाइदाहरू पनि दिन्छ ।
सहरीकरण प्रबन्धन विकासको पोषणका निम्ति एक महत्वपूर्ण भाग हो ।
नेपालको सन्दर्भमा सहरको आर्थिक भूमिकालाई यसको ऐतिहासिक सन्दर्भमा बुझ्नुपर्छ, नेपालमा औद्योगीकरणबिना सहरीकरण भएको तथ्य हो । माथि उल्लेख गरेअनुसार नेपालमा सहरीकरणको स्तर नगरपालिकाको जनसंख्याको आधारमा मापन गरिन्छ । जहिले पनि नयाँ नगरपालिका घोषणा भएसँगै सहरीकरणको स्तर एकाएक नयाँ उचाइमा पुग्छ तथ्याङ्कहरू र यो तथ्यलाई बेवास्ता गर्न सजिलो हुन्छ कि अधिकांश नगरपालिकाहरू अझै पनि मुख्य रूपमा छन् तर चरित्रमा ग्रामीण । वास्तवमा, अहिले खारेज भएको भएको स्थानीय स्वशासन ऐन, १९९९ (दफा ८८) नगरपालिका (नगरपालिका र उपमहानगरपालिका बाहेक) लाई ‘अर्धसहरी’ क्षेत्रको रूपमा परिभाषित गरेको थियो । अझै पनि धेरै नगरपालिकामा ग्रामीण क्षेत्र छन् । नेपाल अझै सहरीकरणको प्रारम्भिक चरणमा छ भन्नुमा अत्युक्ति नहोला । नेपालका नगरपालिकाहरू जनसंख्याको आकार र घनत्वका हिसाबले धेरै भिन्न छन् । एकातिर, कम जनघनत्वका कारण अधिकांश नगरपालिकाहरूमा विकास लागत उच्च छ । अर्कोमा, नगरपालिकाहरूमा बढ्दो जनसंख्याले ठूलो माग–आपूर्ति पूर्वाधारको नेतृत्व गरेको छ ।
थोरै जनसंख्या भएको क्षेत्रबाहेक, उच्च जनसंख्या घनत्व सामान्यतया ठूलो सार्वजनिक क्षेत्र खर्चको माग गर्छ, जसले द्रुत जनसंख्या वृद्धिको संकेत गर्छ । तल्लो सेवास्तरका रूपमा स्थापित बासिन्दाहरूमा वित्तीय भार थोपर्छ । यो हो, काठमाडौं (२० हजार २ सय ८९ व्यक्ति प्रतिवर्गकिलोमिटर) जस्ता घना जनसंख्या भएका सहरहरूमा मात्र होइन, ललितपुर (१४ हजार ९ सय ६६) र भक्तपुर (१२ हजार ७ सय ५३) तथा पोखराजस्ता द्रुत रूपमा विकास भइरहेका सहरहरूमा पनि र भरतपुर, मध्यपुर थिमि र वीरेन्द्रनगरमा वार्षिक औसत वृद्धि भएको छ । सन् २००१ र २०११ बीच ५ प्रतिशतभन्दा बढी दरले वृद्धि भएको छ । सबै आकारका सहरहरूलाई लगानी चाहिन्छ । तर साना सहरहरूमा लागत रिकभरी एक महत्वपूर्ण चिन्ताको विषय हो, जबकि ठूला सहरहरूको हकमा, तिनीहरूमध्ये धेरैजसो ठूलो लगानी जुटाउन आर्थिक रूपमा कमजोर रहेको देखिन्छ ।
नेपालमा सहरीकरणलाई प्रायः नगरपालिकाको जनसंख्याका हिसाबले व्याख्या गरिन्छ । नगरपालिकाहरू हुन्, तोकिएको सहरी क्षेत्र (सहर र नगरहरू) जनसंख्यासँग सम्बन्धित न्यूनतम मापदण्ड पूरा गर्ने, पूर्वाधार र राजस्व लाई मापक बनाइन्छ । तर, पछिल्लो समय नगरपालिकाको घोषणा धेरैजसो राजनीतिक छ । जनसंख्या र अन्यलाई सन्तुष्ट पार्नका लागि सहज रूपमा परिभाषित नयाँ सीमाहरूसहितको निर्णय मापदण्डको आवस्यकता हुन्छ । यद्यपि, नगरपालिकालाई सहरी विकासको ढिलोभन्दा चाँडो सम्भावना रहेको क्षेत्रका रूपमा लिन सकिन्छ ।
सन् २०११ सम्म नेपालमा ५८ नगरपालिका र सहरीकरण मात्रै थियो, १७.१ प्रतिशतको स्तर (नगरपालिकाहरूलाई सहरी क्षेत्रको रूपमा व्यवहार गर्ने) । आजको संख्या कुल ७ सय ५३ स्थानीय तहको सरकारमध्ये २ सय ९३ नगरपालिका छन् । करिब दुईतिहाई यी २ सय ९३ नगरपालिकामा राष्ट्रिय जनसंख्या रहेको अनुमान गरिएको छ । २ सय ९३ मध्ये नगरपालिका निकायमा ६ महानगरपालिका, ११ उपमहानगरपालिका र २ सय ७६ नगरपालिका रहेका छन् ।
धेरै नगरपालिकाहरू, वास्तवमा, ग्रामीण क्षेत्रहरू सहरीकरण गर्दै छन्; यद्यपि यी प्रायः ठाउँहरू हुन् जहाँ क्षेत्रीय अन्तर–माइग्रेसन उच्च छ र पछि सहरहरूमा चाँडै बढ्ने सम्भावना छ । या त धेरै गाउँ विकासलाई मिलाएर नयाँ नगरपालिकाहरू गठन हुन्छन् समितिहरू वा गाविसहरूलाई विघटन गरी छिमेकी नगरपालिकाहरूमा एकीकरण गरेर । नेपालमा सहरीकरण अपर्याप्त र गुणस्तरहीन सहरी पूर्वाधार र सेवाहरूको कारणले गर्दा प्रायजसो अव्यवस्थित भएको छ ।
नेपालमा, सहरीकरणका कारण जनस्वास्थ्यमा प्रतिकूल असर परेको छ भने लुटेरा, डकैती, भ्रष्टाचारी, नैतिकपतन, सामन्तीजस्ता समूहहरूको क्रीडास्थल पनि बन्न गएको छ । दुराचार, दुव्र्यसन, चोरी, ठगी, बेरोजगारी, आत्महत्या, यौनशोषण, एकाङ्कीपन आदि पक्षको विकास भएर गएको छ । यसको असर परिवार, समुदाय, राष्ट्रिय स्तरमा समेत पर्दै गएको छ, जसले मुलुकको सर्वाङ्गीण विकासमा प्रत्यक्ष र अप्रत्यक्ष असर गर्छ । सही र सन्तुलित तथा व्यवस्थित सहरी विकासलाई भने नकारात्मक मान्न सकिँदैन । योजनाबद्ध र व्यवस्थित सहरीकरणको प्रक्रियाबाट विकासका आयामहरू थपिन्छन् । औद्योगीकरणको प्रक्रिया अगाडि बढ्छ भने सामाजिक अन्तरक्रिया र अन्तरसम्बन्धको दायरा पनि व्यापक बन्दै जान्छ । जसका लागि सहरीकरण गर्नुअगाडि पर्याप्त पूर्वाधारको विकास र सहर बनेपछि आउने समस्याको समुचित व्यवस्थापन गर्न सके मात्र सहरीकरणले फाइदा पु-याउँछ ।
सहरीकरण भन्नाले सहरी क्षेत्रको भौतिक, सामाजिक तथा आर्थिक विस्तारलाई जनाउँछ, चाहे त्यो क्षेत्रफल, जनसंख्या र पूर्वाधारको विकास किन नहोस् । एकातिर सहरीकरण समस्या हो भने अर्कातिर गरिबी हटाउने अवसर हो । व्यवस्थित सहरीकरण नै विकासको मार्ग हो । विगत केही वर्ष नियाल्ने हो भने नेपालको जनसंख्यामा तीव्र वृद्धि भएको पाइन्छ । सहरमा मानिसको आकर्षण बढी देखिन्छ ।
सहर भन्नेबित्तिकै सबैको अनुमानमा सुविधासम्पन्न संसार रहेको हुन्छ । तर, जति सोचिएको छ ग्रामीण समुदायले सहरको बारेमा त्यस्तो भने हुन सकेको छैन । सरकारी तथ्याङ्कअनुसार शिक्षा, रोजगारी, सुविधा र सरल जीवनको खोजीमा लाखौँ नेपाली गाउँबाट सहर भित्रने गरेका छन् । उचित व्यवस्थापन, असल नीति र परिवर्तनशील योजनाहरू नहुँदा सहरी भेगमा वातावरणीय असर र अव्यवस्थित बसोबास फैलन थालेको छ । राष्ट्रसंघको एक अध्ययनअनुसार विश्वको उच्च १० सहरीकरण वृद्धि भएको क्षेत्रभित्र नेपाल पनि पर्छ ।
स्थानीय सरकार सञ्चालन ऐन, २०७४ ले हिमालमा १० हजार, पहाडमा ४० हजार, भित्री मधेसमा ५० हजार, तराईमा ७५ हजार र काठमाडौँ उपत्यकामा १ लाख जनसंख्या भएमा नगरपालिका हुने भनेर मापदण्ड तोकेको छ । नेपालमा सहरीकरणको प्रकृतिलाई हेर्दा पूर्वाधारबिना नै सहरी विकास भएको मानिएको छ भने सहरी न्यूनतम आधारभूत सुविधाको समेत अभाव देखिन्छ ।
सहरीकरण भन्नाले केही विशेष चरित्र बुझिन्छन् । सबैभन्दा पहिला त जनघनत्व बढी भएको एकीकृत बस्ती भन्ने नै बुझिन्छ । त्यस्तै, कृषिभन्दा गैरकृषिजन्य व्यवसायमा संलग्न मानिसको अनुपात बढी हुनु सहरको अर्को चरित्र हो । यस हिसाबले हेर्दा सहरका तीन विशेषता छन्– एकीकृत बस्ती, जनघनत्व बढी भएको र कृषिभन्दा गैरकृषि व्यवसायको बाहुल्य । यी तीनै विशेषताले भौतिक स्वरूप र आवश्यकता पनि विशिष्ट बन्छन् । केवल एकीकृत बस्ती हुँदैमा सहर बन्दैन ।
नेपालमा सहरीकरणको विकास द्रुत र अव्यवस्थित भएका कारण ध्वनि प्रदूषण पनि वातावरणीय स्वास्थ्य समस्याको रुपमा धेरैजसो सहरमा देखिएका छन् । वातावरणसम्बन्धी अध्ययनको तथ्याङ्कले नेपालको काठमाडौँलाई सबैभन्दा प्रदूषित सहरको रूपमा देखाएको छ । सहरमा विशेष गरी ट्राफिक, औद्योगिक क्रियाकलाप, निर्माण कार्य र भीडको कोलाहल ध्वनि प्रदूषणका कारण हुन् । काठमाडौँ उपत्यका सहर र बाहिरका प्रमुख सहरलगायत राजमार्गआसपासका सहरी क्षेत्रमा यो प्रमुख समस्या बन्दै गएको छ । सहरीकरणका कारण जनस्वास्थ्यमा प्रतिकूल असर परेको छ भने लुटेरा, डकैत, भ्रष्टाचारी, सामन्तीजस्ता समूहहरूको क्रीडास्थल पनि बन्न गएको छ । सहरीकरणकै कारण मानवमा व्यक्तिवादीपनसमेत बढेर गएको छ भने पारिवारिक ढाँचामा पनि परिवर्तन आएको छ । सडक बालकहरूको संख्यामा वृद्धि र वृद्धहरू अपमानित भएका छन् भने सामूहिकता हराएको छ । दुराचार, दुव्र्यसन, चोरी, ठगी, बेरोजगारी, आत्महत्या, यौनशोषण, एकाङ्कीपन आदि पक्षको विकास भएर गएको छ । यसको असर परिवार, समुदाय र राष्ट्रियस्तरमा समेत पर्दै गएको छ, जसले मुलुकको सर्वाङ्गीण विकासमा प्रत्यक्ष र अप्रत्यक्ष असर गर्छ । सही र सन्तुलित तथा व्यवस्थित सहरी विकासलाई भने नकारात्मक मान्न सकिँदैन ।
नेपाल अहिले पनि संसारका सबैभन्दा कम सहरीकरण भएका देशहरूमध्ये पर्छ । सहरी जनसंख्या बढ्नुका प्रमुख कारणहरूमा प्राकृतिक वृद्धिदर, नयाँ सहरको स्थापना, भइरहेका सहरको विस्तार र बसाइँसराई हुन् । ‘अव्यवस्था’ नेपाली सहरहरूको चारित्रिक विशेषता नै बनेको छ । आवश्यक सेवाहरूको अपर्याप्तता र स्तरहीनता, योजनाविहीन र अव्यवस्थित घर निर्माण र बस्ती विस्तार, पर्ती जग्गा र कृषि भूमिको अनियोजित अतिक्रमण, बढ्दो वातावरणीय प्रदूषण र सवारीको चाप, सुकुमबासी बस्तीहरूको वृद्धि र सहरी व्यवस्थापनमा देखिने अकर्मण्यता र दीर्घकालीन सोचको अभाव नेपालका सबै सहरका साझा समस्या हुन् ।
नेपालका कुनै पनि सहरमा ऐन र नियमद्वारा निर्दिष्ट र कार्यान्वयन गरिएको भू–उपयोग नीति र भू–उपयोग क्षेत्रको स्पष्ट खाका छैन । त्यस्तै, फोहोर प्रशोधन गर्ने र पुर्ने स्थल (ल्यान्डफिल्ड साइट) तथा अल्प र दीर्घकालीन खानेपानी आपूर्तिको व्यावहारिक योजना कुनै पनि सहरमा छैन । वर्षायाममा पानी र बाढीको प्रकोप तराईका सबै नपामा छ । सहरी सार्वजनिक यातायातको समस्या सबैतिर छ । सहरी साक्षरता ७१ प्रतिशत भए पनि महिला साक्षरता खालि ६२ प्रतिशत छ । अझ तराईका सहरहरूमा त महिला साक्षरता ५५ प्रतिशतमात्रै छ ।
सहरी क्षेत्रमा स्वास्थ्य सेवाको अत्यधिक केन्द्रीकरण देखिए पनि गरिबका लागि ग्रामीण र सहरी क्षेत्रको स्वास्थ्य स्थितिमा खास भिन्नता देखिन्न । ‘नेपाल गाउँ नै गाउँले भरिएको देश हो र नेपालको विकास भनेकै ग्रामीण विकास हो’ भन्ने भनाइ नेपालको वस्तुगत यथार्थसँग मेल खाँदैन । यथार्थ त के हो भने उत्पादन नबढाई ग्रामीण विकास सम्भव हुँदैन । यसका निम्ति ससाना बजार केन्द्र र सहरी सञ्जालको विकास हुनैपर्छ । बजारले नै ग्रामीण उत्पादन र उत्पादकत्व बढाउन प्रोत्साहित गर्छ । साथै, ग्रामीण क्षेत्रमा सामाजिक, आर्थिक सेवासुविधाको पहुँच बढाउन तथा त्यहाँ लगानीको सम्भावना र अवस्था सिर्जना गर्नका लागि पनि सहरीकरणको आवश्यकता पर्छ ।
नेपालमा सहरीकरणलाई प्रायः नगरपालिकाको जनसंख्याको हिसाबले व्याख्या गरिन्छ । नगरपालिकाहरू हुन् तोकिएको सहरी क्षेत्र (सहर र नगरहरू) जनसंख्यासँग सम्बन्धित न्यूनतम मापदण्ड पूरा गर्ने, पूर्वाधार, र राजस्व लाई मापक बनाइन्छ । तर, पछिल्लो समय नगरपालिकाको घोषणा धेरैजसो राजनीतिक छ । जनसंख्या र अन्यलाई सन्तुष्ट पार्नका लागि सहज रूपमा परिभाषित नयाँ सीमाहरूसहितको निर्णय मापदण्ड को आवस्यकता हुन्छ । यद्यपि, नगरपालिकालाई सहरी विकासको ढिलो भन्दा चाँडो सम्भावना रहेको क्षेत्रका रूपमा लिन सकिन्छ ।
नेपालमा सन् २०११ सम्म नेपालमा ५८ नगरपालिका र सहरीकरण मात्रै थियो, १७.१ प्रतिशतको स्तर (नगरपालिकाहरूलाई सहरी क्षेत्रको रूपमा व्यवहार गर्ने) । आजको संख्या कुल ७ सय ५३ स्थानीय तहको सरकारमध्ये २ सय ९३ नगरपालिका छन् । करिब दुईतिहाई यी २ सय ९३ नगरपालिकामा राष्ट्रिय जनसंख्या रहेको अनुमान गरिएको छ । २ सय ९३ मध्ये नगरपालिका निकायमा ६ महानगरपालिका, ११ उपमहानगरपालिका र २ सय ७६ नगरपालिका रहेका छन् ।
धेरै नगरपालिकाहरू, वास्तवमा, ग्रामीण क्षेत्रहरू सहरीकरण गर्दै छन्; यद्यपि यी प्रायः ठाउँहरू हुन् जहाँ क्षेत्रीय अन्तर–माइग्रेसन उच्च छ र पछि सहरहरूमा चाँडै बढ्ने सम्भावना छ । या त धेरै गाउँ विकासलाई मिलाएर नयाँ नगरपालिकाहरू गठन हुन्छन् समितिहरू वा गाविसहरूलाई विघटन गरी छिमेकी नगरपालिकाहरूमा एकीकरण गरेर । नेपालमा सहरीकरण अपर्याप्त र गुणस्तरहीन सहरी पूर्वाधार र सेवाहरूको कारणले गर्दा प्रायःबजसो अव्यवस्थित भएको छ ।