सगरमाथा संकटमाः प्रकृति र संस्कृतिको रक्षा गरौँ

संसारको सबैभन्दा उच्च शिखर सगरमाथा नेपालको गौरव मात्र होइन, सम्पूर्ण विश्वका लागि एक अनुपम प्राकृतिक सम्पदा पनि हो । तर, पछिल्लो समय वातावरणीय परिवर्तन, पर्यटनको अधिक भार, अनि स्थानीय तथा अन्तर्राष्ट्रिय लापरबाहीका कारण सगरमाथा संकटमा परेको छ । यसको संरक्षण हाम्रो नैतिक दायित्व मात्र नभई भावी पुस्ताका लागि आवश्यक कार्य पनि हो । सगरमाथा, जसलाई विश्वको सर्वोच्च शिखर ‘माउन्ट एभरेस्ट’ का रूपमा चिनिन्छ, मुलुकको गौरव, चिनारी, संस्कृति र आर्थिक आधार पनि हो । यद्यपि, आज सगरमाथा संकटमा परेको छ ।

मानवजनित क्रियाकलाप, जलवायु परिवर्तन, अत्यधिक पर्यटन, फोहोर व्यवस्थापनको कमजोरी र प्राकृतिक संवेदनशीलताले सगरमाथाको अस्तित्वमा गम्भीर खतराका संकेत देखा पर्न थालेका छन् । फलतः नेपाल सरकारले जलवायु परिवर्तन र हिमाली क्षेत्रको संरक्षणका लागि अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा बहस गर्न ‘सगरमाथा संवाद’ आयोजना गर्दै आएको छ । यस संवादमा विभिन्न देशका नीति निर्माता, वैज्ञानिक, तथा वातावरणविद्हरू सहभागी भएर हिमालय क्षेत्रको दीर्घकालीन संरक्षणका उपायहरूबारे छलफल गर्छन् । नेपालले जलवायु परिवर्तनबारेमा विश्वको ध्यान आकृष्ट गर्न मे १६ देखि १८ गतेसम्म ‘सगरमाथा संवाद’ आयोजना गरेको छ । त्यसमा हिमाल र हिमनदीको सन्दर्भलाई नेपालले पैरवी र वकालत गरेको छ । नेपालले सगरमाथाको विषय विश्वव्यापी मञ्चमा राखेको छ ।

लाखौँ पर्यटक सगरमाथाको सुन्दरता हेर्न र यसलाई आरोहण गर्न नेपाल आउँछन्, जसले देशको अर्थतन्त्रमा महत्वपूर्ण योगदान पुर्‍याउँछ । सगरमाथाको प्राकृतिक सुन्दरता र पारिस्थितिक प्रणाली नष्ट भयो भने पर्यटन व्यवसायमा गम्भीर असर पर्नेछ र देशको अर्थतन्त्रमा नकारात्मक प्रभाव पर्नेछ । सगरमाथा धेरै नदीको मुहान पनि हो । यहाँबाट बग्ने पानीले तल्लो भेगका लाखौँ मानिसको जीवनयापनमा सहयोग पुर्‍याउँछ । हिमनदी पग्लिँदा पानीको स्रोतमा परिवर्तन आउँछ र यसले कृषि र खानेपानीको अभाव सिर्जना गर्न सक्छ । यसले सामाजिक र आर्थिक अस्थिरता निम्त्याउन सक्छ ।

सगरमाथा क्षेत्रमा अद्वितीय जैविक विविधता पाइन्छ । यहाँ दुर्लभ वनस्पति र जीवजन्तुहरू छन्, जुन अन्यत्र पाइँदैनन् । जलवायु परिवर्तन र मानवीय गतिविधिका कारण यी प्रजातिहरू लोप हुने खतरामा छन् । यदि हामीले सगरमाथालाई बचाउन सकेनौँ भने हामीले एक महत्वपूर्ण प्राकृतिक सम्पदा र जैविक विविधतालाई गुमाउनेछौँ, जुन विश्वभरका मानिसका लागि प्रेरणाको स्रोत हो । यो साहस, दृढता र मानव क्षमताको प्रतीक पनि हो । यसको संरक्षण गर्नु भनेको भावी पुस्तालाई यो प्रेरणाको स्रोत हस्तान्तरण गर्नु हो । यदि हामीले यसलाई नष्ट हुन दियौँ भने हामीले इतिहास र प्रकृतिको एउटा महत्वपूर्ण अध्याय मेटाउनेछौँ । त्यसैले सगरमाथालाई संकटबाट बचाउन तत्काल प्रभावकारी कदम चाल्नु आवश्यक छ । यसका लागि सरकार, स्थानीय समुदाय, पर्वतारोहण व्यवसायी, आरोही र अन्तर्राष्ट्रिय समुदाय सबै एकजुट भएर लाग्नुपर्छ ।

सगरमाथा नेपालको पहिचान, प्राकृतिक सम्पदा र विश्वभरका करोडौँ मानिसको प्रेरणाको स्रोत हो । यसले युगौँदेखि आफ्नो अटल अडान र अनुपम सुन्दरताले मानिसहरूलाई मोहित पारेको छ । तर, आज यही सगरमाथा गम्भीर संकटबाट गुज्रिरहेको छ । मानवीय गतिविधि र जलवायु परिवर्तनका कारण यसको नाजुक पारिस्थितिक प्रणालीमा गहिरो असर परेको छ । समयमै उचित कदम चालिएन भने यो अनुपम धरोहर इतिहासको पानामा केवल एक धुमिल याद बन्न सक्ने खतरा बढेको छ । त्यसैले अब ढिलो नगरी सगरमाथालाई बचाउन एकजुट हुनु आवश्यक छ । आज आएर सगरमाथामा देखिएका संकटहरू बहुआयामिक छन् । यसको प्राकृतिक सुन्दरता र जैविक विविधता तीव्र गतिमा क्षीण हुँदै गइरहेको छ ।

सगरमाथाको भौगोलिक र सांस्कृतिक महत्वलाई अवलोकन गर्ने हो भने यसले देशलाई विश्वसामु चिनाउने प्रमुख पर्यटकीय गन्तव्यको भूमिका निर्वाह गर्दै आएको छ । शेर्पा समुदायको जीवनशैली, धार्मिक आस्था र जैविक विविधता पनि सगरमाथा क्षेत्रसँग गहिरो रूपमा सम्बन्धित छन् । युनेस्कोले सन् १९७९ मा सगरमाथा राष्ट्रिय निकुञ्जलाई विश्व सम्पदा सूचीमा राखिसकेको छ । हाल आएर सगरमाथामाथि दिनपरदिन संकट बढ्दो छ । जलवायु परिवर्तनले सगरमाथा क्षेत्रको तापक्रम विगत केही दशकमा तीव्र रूपमा बढिरहेको छ । यसले हिमालहरू पग्लन थालेका छन् । एक अध्ययनअनुसार सगरमाथा क्षेत्रका हिमनदी हरेक वर्ष औसत ०.३ देखि १ मिटरसम्म पग्लिरहेका छन् । यसले सगरमाथाको स्थायित्व मात्र होइन, सम्पूर्ण हिमालय क्षेत्रको जलचक्र, नदी प्रणाली र जनजीवनमा प्रत्यक्ष असर पारिरहेको छ ।

हरेक वर्ष हजारौँ पर्वतारोही सगरमाथा चढ्न पुग्छन् । आरोहण सिजनमा एकै पटक सयौँ मान्छे ‘डेथ जोन’ मा पुग्दा ट्राफिक जामसमेत हुने गरेको छ र फोहोरको थुप्रो लाग्ने गरेको छ । सन् १९५३ मा पहिलो आरोहणपश्चात् सुरु भएको मानवीय हस्तक्षेपले आज विकराल रूप लिइसकेको छ । प्लास्टिक, अक्सिजन सिलिन्डर, चढ्ने उपकरण, मानव फोहोर आदि हाल सगरमाथामा जमेको फोहोरको रूपमा रहँदै आएको छ । एक अध्ययनअनुसार सगरमाथामा झन्डै ३० टनभन्दा बढी फोहोर जमेको अनुमान गरिएको छ ।

विश्वमा बढ्दै गएको जलवायु परिवर्तन विश्वव्यापी रूपमा नै गम्भीर समस्याको रूपमा देखा परेको छ र यसको प्रत्यक्ष असर सगरमाथा क्षेत्रमा पनि परेको छ । पृथ्वीको तापक्रम बढ्दै जाँदा सगरमाथाको हिउँ र हिमनदीहरू तीव्र गतिमा पग्लिरहेका छन् । यसले हिमालको स्वरूप परिवर्तन हुनुका साथै पानीको स्रोतमा पनि गम्भीर असर पारेको छ । हिमनदी पग्लिँदा त्यहाँ जमेको पानीले ठूला तालहरू बनाउँछ, जुन जुनसुकै बेला पनि फुट्न सक्ने खतरा हुन्छ । यसले तल्लो तटीय क्षेत्रमा विनाशकारी बाढी आउन सक्छ । हिउँ पग्लिएका कारण सगरमाथा क्षेत्रमा चट्टानहरू उदाङ्गो भएका छन् । पहिरो र भूस्खलनको जोखिम पनि उत्तिकै बढेको छ । यसले पर्वतारोहीका लागि मात्र नभई स्थानीय बासिन्दाको जीवनयापनलाई पनि खतरामा पारेको छ । जहाँ हिउँ पग्लिँदा पानीको मुहान सुक्दै गएका छन् । खानेपानी र सिँचाइको समस्या बढ्दै गएको छ । जलवायु परिवर्तनले सगरमाथा क्षेत्रको जैविक विविधतामा पनि गम्भीर असर पारेको छ । तापक्रममा भएको परिवर्तनले यहाँ पाइने दुर्लभ वनस्पति र जीवजन्तुको बासस्थानमा परिवर्तन आएको छ । कतिपय प्रजाति लोप हुने खतरामा पुगेका छन् । यसले सगरमाथा क्षेत्रको नाजुक पारिस्थितिक प्रणालीलाई थप कमजोर बनाएको छ ।

हरेक वर्ष हजारौँको संख्यामा आरोही र पर्यटकहरू सगरमाथा क्षेत्रमा पुग्छन् । उनीहरूले छोडेका फोहोरले हिमालको प्राकृतिक स्वरूपलाई कुरूप बनाएको छ । प्लास्टिकका बोतल, खाद्य सामग्रीका खोल, टुटेका टेन्ट, प्रयोग गरिएका अक्सिजन सिलिन्डर र मानव मलमूत्रले हिमालको हिउँ र चट्टान ढाकेका छन् । यी फोहोर वर्षौंसम्म नकुहिने भएकाले यसले माटो र पानीलाई दूषित पार्छ । यी फोहोरले हिमालको सौन्दर्य नष्ट गर्नुका साथै यहाँको जैविक विविधतालाई पनि खतरामा पार्छ । पर्वतारोहण दलले प्रयोग गर्ने अस्थायी शिविरले पनि वातावरणमा नकारात्मक प्रभाव पार्छन् । ठूलो संख्यामा बनाइने यी शिविरका लागि वनस्पति फँडानी गरिन्छ, जसले माटोको क्षयीकरण र भूस्खलनको जोखिम बढाउँछ ।

शिविरहरूमा प्रयोग हुने जेनेरेटर र अन्य उपकरणहरूबाट निस्कने धूवाँ र आवाजले शान्त र स्वच्छ वातावरणलाई प्रदूषित पार्छ । अव्यवस्थित पर्वतारोहण व्यवस्थापन पनि सगरमाथाका लागि अर्को चुनौती हो । सम्बन्धित निकायहरूले अनुमति दिने प्रक्रियामा पर्याप्त ध्यान नदिँदा अनुभव नभएका र तयारी नपुगेका आरोहीहरू पनि हिमाल चढ्न आउँछन् । यसले दुर्घटनाको जोखिम बढाउनुका साथै उद्धार कार्यमा पनि कठिनाइ उत्पन्न गर्छ । धेरै आरोही एकै समयमा शिखरमा पुग्न खोज्दा अत्यधिक भीडभाड हुन्छ, जसले हिमालको नाजुक बाटो र वातावरणमा थप दबाब सिर्जना गर्छ । स्थानीय समुदायको जीवनशैलीमा आएको परिवर्तनले पनि अप्रत्यक्ष रूपमा सगरमाथा क्षेत्रको वातावरणमा असर पारेको छ । देशको पर्यटन व्यवसायको विकास भए पनि स्थानीय मानिसको परम्परागत कृषि र पशुपालनमा कमी आएको छ । यसले प्राकृतिक स्रोतमाथिको निर्भरता बढाएको छ र फोहोर व्यवस्थापनको चुनौती थपेको छ ।

निष्कर्षमा भन्नुपर्दा, सगरमाथा संकटको समाधान तत्काल आवश्यक छ । यो प्राकृतिक सम्पदालाई बचाउने जिम्मेवारी केवल नेपाल सरकारले मात्र होइन, सम्पूर्ण विश्वले बोक्नुपर्छ । समयमै उचित कदम चालिएन भने यो पृथ्वीको अनुपम सौन्दर्य तथा प्राकृतिक सन्तुलन गुम्न सक्छ । त्यसैले हामी सबैले सगरमाथा बचाउन आ–आफ्नो ठाउँबाट योगदान गर्नुपर्छ । आज हामी सचेत भएनौँ भने भोलिको पुस्ताले सगरमाथाको फोटो हेरेर मात्र सन्तोष मान्नुपर्ने दिन आउन सक्छ । त्यसैले नेपाल सरकार, पर्यटन व्यवसायी, वैज्ञानिक, पर्वतारोही, अन्तर्राष्ट्रिय निकाय र आम नागरिक सबै मिलेर सगरमाथाको संरक्षणमा जुट्न आवश्यक छ । केवल भाषण, घोषणाले होइन, व्यवहारमा लागू हुने कार्यनीतिबाट मात्र सगरमाथा बच्न सक्छ । सगरमाथा संकटमा छ भन्ने कुरा सत्य हो । यो संकटको सामना गर्दै भविष्य सुरक्षित पार्न सकिन्छ । त्यसैले हामी आजैबाट जिम्मेवार बनौँ, सगरमाथा बचाऔँ, नेपाल बचाऔँ, पृथ्वीको सन्तुलन जोगाऔँ ।