नेपालमा एआई ऐनको आवश्यकता
नेपालमा केही समयअगाडि आएको सोफिया रोबोट नै एआईको उत्तम रूप हो भन्नुमा अत्युक्ति नहोला । हालै बी एन्ड बी हस्पिटलमा समेत रोबोटको माध्यमबाट शल्यक्रिया भएको भन्ने कुरा सार्वजनिक भएको छ । तर, रोबोट मात्र एआई होइन, यो त यसको एक अंग हो, जसमा एआई प्रयोग भएको हुन्छ ।
केही समयअगाडि नेपाल सरकारको सूचना तथा सञ्चार मन्त्रालयले नेपालको इतिहासमै पहिलो पटक आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स (एआई) को प्रयोग तथा अभ्याससम्बन्धी अवधारणापत्र तयार गरी सार्वजनिक गरेको छ । विश्वव्यापी रूपमा एआईको विकास र प्रयोग बढ्दै गए पनि नेपालमा यसम्बन्धी कुनै नीति र कानुन नभएकाले आवश्यक नीति तथा कानुन निर्माणको आधार तय गर्न सरकारले अवधारणापत्र तयार गरेको हो । अब कानुन, ऐन, नियम आउनेछ भन्ने कामना गरौं ।
अहिलेको अवस्था र एआई विकास र प्रयोगमा विभिन्न देशको अभ्यास र अनुभव अध्ययन गरेर मस्यौदा तयार भएको छ भने यसमा काम अझ बढी परिष्करणको आवश्यकता छ । एआई, शैक्षिक क्षेत्र र अन्य सरोकारवालासँग अध्ययन र अनुसन्धान गर्ने विज्ञहरूसँग छलफल गरेर केही परिवर्तन गर्ने कुरा सार्वजनिक भएको छ ।
विभिन्न सार्वजनिक तथा निजी संस्था, शैक्षिक संस्था र स्टार्टअपहरूले एआई–आधारित च्याटबट, बायोमेट्रिक्स, मेसिन लर्निङ प्रणाली, प्राकृतिक भाषा प्रशोधनजस्ता प्रविधिहरूमा काम गरिरहेका भए पनि नेपालमा एआईको प्रयोग र नियमनसम्बन्धी कुनै नीतिगत व्यवस्था थिएन ।
एआईबारे सरकारको धारणा उल्लेख गर्नुका साथै एआईको व्यवस्थित प्रयोगका लागि कसले कस्तो भूमिका खेल्नुपर्छ भन्ने सुझाव पनि समावेश गरिएको अवधारणापत्र मस्यौदा समितिका एक अधिकारीले सार्वजनिक गरेका छन् । सबैभन्दा पहिले सरकारले एआईसँग सम्बन्धित नीति, कानुन र कार्यविधि बनाउनुपर्नेमा जोड दिइएको छ ।
एआईसम्बन्धी सुशासनमा राष्ट्रिय नीतिको तर्जुमा, राष्ट्रिय रणनीतिको निर्माण, कानुनी आधारसहित डाटा सुरक्षा ढाँचा, एआई प्रयोग र प्रयोगकर्ताको गोपनीयता तथा सुरक्षालाई समेट्ने क्षेत्रीय मापदण्ड र राष्ट्रिय डाटा सुरक्षा तथा गोपनीयता कानुनको अनुकूलन र बेन्च मार्किङ समावेश छ । विद्यमान राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय मापदण्डको अनुपालनमा एआई विकासकर्तालाई प्रोत्साहन र नियमन गर्न संरचना सिर्जना गरिनुपर्ने सन्दर्भमा यो एक पहिलो कदम हो ।
यो स्पस्ट छ कि सार्वजनिक र निजी क्षेत्रमा दक्ष जनशक्तिको उपलब्धता भएपछि मात्र एआईको विकास, प्रयोग र प्रवद्र्धनले गति लिन सक्छ । यस क्षेत्रमा मानव पुँजी निर्माणमा ध्यान दिनु अवधारणापत्रको सार हो । एआई हाम्रो लागि नयाँ प्रविधि हो । तर, यसले हाम्रो निर्णय प्रक्रियालाई असर गर्न थालेपछि कम्तीमा त्यसको पहिचान गर्न वैचारिक रूपरेखा तयार हुनुपर्छ भन्नेमा नेपाल सजग, संवेदनशील र सतर्क छ ।
हालै, विभिन्न देशले एआई नियमनसँगै यस प्रविधिमा विभिन्न प्रयोग र अभ्यासहरू सुरु गरेका छन् । युक्रेनको विदेश मन्त्रालयले केही समयअगाडि मिडिया र अन्यलाई रूससँग चलिरहेको युद्धसहित विभिन्न मुद्दामा तत्काल अपडेट प्रदान गर्न भर्चुअल एआई प्रवक्ता नियुक्त गरेको थियो ।
एआई, व्यापक अर्थमा, मेसिन, विशेष गरी कम्प्युटर प्रणालीद्वारा प्रदर्शन गरिएको बौद्धिकता हो । यो कम्प्युटर विज्ञानमा अनुसन्धानको क्षेत्र हो, जसले मेसिनलाई उनीहरूको वातावरण बुझ्न र परिभाषित लक्ष्य प्राप्त गर्ने सम्भावनालाई अधिकतम बनाउने कार्य लिनका लागि मेसिनलाई सक्षम पार्ने विधि र सफ्टवेयर विकास र अध्ययन गर्छ । त्यस्ता मेसिनलाई एआई भनिन्छ । एआईको केही उच्च प्रोफाइल अनुप्रयोगले उन्नत वेबखोज इन्जिन समावेश गर्छ ।
एआई अनुसन्धानका विभिन्न उपक्षेत्र विशेष लक्ष्य र विशेष उपकरणको प्रयोगको वरिपरि केन्द्रित छन् । एआई अनुसन्धानका परम्परागत लक्ष्यमा तर्क, ज्ञान प्रतिनिधित्व, योजना, सिकाइ, प्राकृतिक भाषा प्रशोधन, धारणा र रोबोटिक्सका लागि समर्थन समावेश छ । गोपनीयता संरक्षण, पारदर्शिता र जवाफदेहिताको प्रवद्र्धन, एआई प्रयोगको विकास र प्रवद्र्धनलगायतका विषयमा अनुसन्धान, लगानी र सहकार्यलाई वृद्धि गर्ने रणनीति लिनुपर्ने देखिन्छ ।
सर्सरी विगतमा फर्केर हेर्दा, नेपाल सन् २०२२ को ‘एआई रेडिनेस इन्डेक्स’मा १ सय ८१ देशमध्ये १ सय ३९ औँ स्थानमा छ; जसले डिजिटल सीप र शिक्षामा रहेको खाडललाई सम्बोधन गर्ने तत्काल आवश्यकता देखाउँछ । त्यसैले यस क्षेत्रमा पर्याप्त प्रशिक्षित जनशक्तिको आवश्यकता पर्ने, यससम्बन्धी कानुन ऐन, नियम, विनियम, कार्यविधि, नीति, निर्देशिका आदि निर्माण गर्ने हाम्रो परम्पराअनुसार निर्माण गर्नुपर्ने बाध्यता भएको हुनाले नेपाल यसका लागि तत्काल गम्भीरतापूर्वक तयार हुनुपर्छ भन्ने सन्दर्भमा नै यो कार्यविधि बनेको र यसपछि नीति, ऐन, नियम, नियमावली आदि आउनेछन् भन्ने अपेक्षा गरौं।
हुन त नेपालमा कृत्रिम बुद्धिमत्ता (एआई) को प्रयोग स्वास्थ्य सेवा, कृषि, शिक्षा र व्यापारजस्ता विभिन्न क्षेत्रमा गरिन्छन भन्ने मान्यता छ । नेपालका संस्थाहरूले दक्षता र निर्णय प्रक्रियामा सुधार गर्न डेटा विश्लेषण, भाषा प्रशोधन र स्वचालनजस्ता कार्यका लागि एआईको उपयोग गरिरहेका छन् ।
साथै, नेपालको संविधानले गोपनीयताको हकलाई मौलिक हकका रूपमा समावेश गरेको छ । थप रूपमा, गोपनीयता ऐन, २०१९ र यसका नियमहरूले नागरिकको अधिकारको रूपमा डेटाका बारेमा न्यूनतम अधिकारलाई सम्बोधन गर्ने प्रयास गर्छ । कानुनले स्वास्थ्य परीक्षण, सम्पत्ति, पारिवारिक मामिला, बायोमेट्रिक्स विवरण, औंठा छाप, राजनीतिक आबद्धता र व्यापार लेनदेनजस्ता व्यक्तिको अनुमतिबिना डेटा प्राप्त गर्न निषेध गरेको छ । यद्यपि, यी कानुनले नेपालमा कृत्रिम बुद्धिमत्ताको प्रयोगका लागि नैतिक विचारसँग सम्झौता गर्दैनन् । न त नेपालमा प्रविधिको दुरुपयोगका दोषीलाई सम्बोधन गर्न पर्याप्त कानुनी व्यवस्था छन्; छन् त साइबर कानुन ।
सर्सरी हेर्दा, पाँच सिद्धान्त प्राविधिक परिवर्तनलाई पुनर्निर्देशित गर्न सजिलो छैन, तर यो सम्भव छ । जताततै सरकारले विशेष गरी अमेरिका र अन्य देशहरू, जहाँ टेक्नोलोजी सक्रिय रूपमा विकास भइरहेको छ, एआई विकासलाई मानव–विस्थापनको बाटोको सट्टा मानव–पूरकमा राख्न मद्दत गर्न निम्न पाँच चरणहरू चाल्नुपर्छः
सुधार व्यवसाय मोडेलः एआईका प्रमुख विकासकर्ताले सजिलै बिनाक्षतिपूर्ति उपभोक्ता डेटा खोस्छन् र डिजिटल विज्ञापनमा उनीहरूको निर्भरताले कुनै पनि माध्यमबाट उपभोक्ताको ध्यान खिच्न प्रोत्साहन दिन्छ । सरकारले आफ्नो डेटामा सबै उपभोक्ताका लागि स्पष्ट स्वामित्व अधिकार स्थापना गर्न आवश्यक छ र डिजिटल विज्ञापन कर लगाउनुपर्छ । एआई सबै मानिसका लागि सहयोगी बन्ने हो भने व्यापारिक मोडेलको थप विविध दायरा सक्षम पार्नु वा अझ बढी प्रतिस्पर्धा आवश्यक छ ।
एआईले कार्य लिनेबित्तिकै, दोहोरिने गतिविधि हराउँदै जाँदा व्यापक बेरोजगारीको चिन्तासमेत हुन्छ । अर्को ठूलो मुद्दा एआई एल्गोरिदममा पूर्वाग्रह हो । एआईलाई शिक्षित गर्नका लागि प्रयोग गरिएको डाटा भेदभावपूर्ण रोजगारी वा ऋण स्वीकृति प्रक्रियाको परिणामस्वरूप सामाजिक असमानता बढाउँदै लैजान सक्छ ।
एआई निर्णय बनाउने रहस्य पनि एक बाधा हुन सक्छ । धेरै एआई प्रणालीले ‘ब्ल्याक बक्स’ जस्तै व्यवहार गर्छन्, जसले उनीहरूले कसरी निर्णय गर्छन् भनेर बुझ्न असम्भव बनाउँछ ।
यसले कुनै पनि अन्तर्निहित पूर्वाग्रह वा अशुद्धता समाधान गर्न गाह्रो बनाउँछ । सुरक्षा समस्या पनि एक प्रमुख चिन्ताको विषय हो । ‘ह्याकर’ले एआई प्रणालीलाई लक्षित गर्छ, डाटा उल्लंघनको जोखिम खडा गर्छ वा आवश्यक प्रक्रियालाई पनि प्रभाव पार्छ, गोपनीयता र सुरक्षा दुवैलाई खतरामा पार्नेसमेत सम्भावना रहन्छ ।
नेपालमा आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्सको बाटो भर्खरै सुरु भएको छ । संसारको बाँकी भागले सेल्फ ड्राइभिङ सवारी साधन र आधुनिक चिकित्सा उपकरण अपनाएपछि नेपालले प्रारम्भिक कदम चाल्दै छ । प्राकृतिक भाषा प्रशोधनजस्ता क्षेत्रमा अनुसन्धान गरेर नेपालको भाषिक विविधतालाई सम्बोधन गर्न विश्वविद्यालयहरूले नेतृत्व लिइरहेका छन् । यसले के संकेत गर्न सक्छ भने एआई सहयोगीहरूले स्थानीय भाषा बोल्न र बुझ्न सक्छन् । यसैबीच फर्महरूले एआई–सञ्चालित ग्राहक सेवा च्याटबट र कृषि डेटा विश्लेषण सुरु गर्दै छन् ।
हामीले एआई शब्द धेरै ठाउँमा सुन्दै आएका छौं । यसलाई कहिलेकाहीँ ‘मेसिन लर्निङ’को पर्यायवाची शब्दका रूपमा पनि प्रयोग गर्न गरिन्छ । तर, यो मेसिन लर्निङभन्दा धेरै व्यापक छ । मानिस र जनावरमा हुने प्राकृतिक इन्टेलिजेन्सभन्दा फरक यो मेसिनले प्रदर्शन गर्ने इन्टेलिजेन्स हो । एआईको मुख्य काम भनेको यसले मानिसको हस्तक्षेपबिना मेसिनलाई सोच्न सक्ने बनाउँछ र यसरी मेसिनले आफैं निर्णय लिन सक्छ ।
एआईभन्दा मानिसको दिमागमा आउने सबैभन्दा पहिलो कुरा रोबोट हो । तर, रोबोटमा मात्र एआई हुँदैन । आज धेरै टेक प्रोडक्ट कम्पनीहरूले आफ्नो प्रोडक्टमा एआई भएको विज्ञापन गरेर सामान बिक्री गरिरहेका हुन्छन् । वास्तवमा एआई आज जतासुकै छ । गुगल म्यापले तपाईंलाई कम ट्राफिक भएको रुट देखाइदिन्छ, त्यो एआई हो । हाम्रा विभिन्न किसिमका प्रश्नको जवाफ गुगलले दिन सक्छ । बिनाड्राइभर गाडी चल्न सक्छ । फेसबुकमा हामीलाई मन पर्ने कुराको मात्र विज्ञापन देख्न सकिन्छ । यी सबै एआई हुन् ।
मानिसमा भएको इन्टेलिजेन्सलाई प्रोग्रामिङमार्फत मेसिनमा सिमुलेसन (नक्कल) गरिसकेपछि जब यसले मानिसले जस्तै सोच्न र क्रियाकलाप गर्न थाल्छ, तब त्यसलाई मेसिन इन्टेलिजेन्स वा आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स भनिन्छ । मानिसको इन्टेलिजेन्स बोकेका यस्ता मेसिनले मानिसले जस्तै सिक्न र समस्याको समाधान गर्न सक्छन् ।
सरकारभित्र एआई विशेषज्ञताः एआईले सरकारी लगानी, नियमन र निरीक्षणको हरेक क्षेत्रलाई छुनेछ । सरकारभित्र एक सल्लाहकार एआई डिभिजनको विकासले एजेन्सी तथा नियामकहरूलाई अझ समयमै, प्रभावकारी निर्णय लिने समर्थन गर्न मद्दत गर्न सक्छ । सम्भावित समष्टि आर्थिक प्रभाव एआईले आगामी पाँच वर्षमा विश्वव्यापी जिडिपी बढाउन सक्छ, यद्यपि उत्साहीहरूले दाबी गरेजस्तो पर्याप्त छैन । यसले मध्यम अवधिमा जिडिपी वृद्धिलाई पनि मामुली रूपमा बढाउन सक्छ । यद्यपि, हाम्रो वर्तमान प्रक्षेपणमा, पहिलो–क्रम प्रभाव औद्योगिक देशहरूमा असमानता बढाउने सम्भावना छ । मध्यम आय भएका र धेरै कम आय भएका देशले पनि अवस्थित मार्गबाट धेरै डराउनुपर्छ ।
नयाँ पुँजी–गहन प्रविधि चाँडै सबै ठाउँमा लागू हुनेछ । कुनै ग्यारेन्टी छैन कि यसको हालको मार्गमा एआईले यसले नष्ट गर्नेभन्दा बढी रोजगारी सिर्जना गर्नेछ । यदि हामीले एआईलाई थप मानव–पूरक मार्गमा रिडिरेक्ट गर्न सक्छौं, दबाबपूर्ण सामाजिक समस्यालाई सम्बोधन गर्न प्रयोग गर्दा ग्रहका सबै भागले फाइदा लिन सक्छन् । तर, स्वचालित दृष्टिकोण कायम रह्यो भने साझा समृद्धि हासिल गर्न झनै कठिन हुनेछ ।
वित्तीय संस्थाहरूले सन् २०२७ सम्म एआईमा आफ्नो खर्च दोब्बर बनाउने प्रक्षेपण गरेका छन् । आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्सका उपकरण र तिनको प्रयोग गर्ने मानिसहरू विश्वका वित्तीय संस्था र केन्द्रीय बैंकका लागि आवश्यक पर्ने नयाँ कुरा हुन् ।
वित्तीय सेवा उद्योग टेक्नोलोजीको सबैभन्दा ठूलो लाभार्थीमध्ये हुन सक्छ, जसले तिनीहरूलाई सम्पत्तिको सुरक्षा र बजारको भविष्यवाणी गर्न सक्षम बनाउन सक्छ वा एआईले चोरी, जालसाजी, साइबर अपराध वा लगानीकर्ताले आज कल्पना गर्न नसक्ने आर्थिक संकटलाई प्रोत्साहन दियो भने यस क्षेत्रलाई सबैभन्दा बढी घाटा हुन सक्छ । अर्थशास्त्रीले कृत्रिम बुद्धिमत्ता एआईको प्रभावबारे सोच्नका लागि फ्रेमवर्क विकास गरेका छन्, जसले मेसिनहरूमा मानव बुद्धिमत्ताको अनुकरण गर्छ ।
सरकारले पहिलो पटक एआईको प्रयोग तथा अभ्याससम्बन्धी अवधारणापत्र तयार गरेको छ । विश्वव्यापी रूपमा एआईको विकास र प्रयोग बढ्दै गए पनि नेपालमा कुनै नीति तथा कानुन नभएकाले यससम्बन्धी आवश्यक नीति र कानुन निर्माणको आधार तय गर्न सरकारले अवधारणापत्र तयार गरेको हो । एआईमा भर्खरको प्रवृत्तिले चौथो औद्योगिक क्रान्ति ल्याई विश्वव्यापी रूपमा ध्यान आकर्षित गरेको छ ।
‘सुशासन, विकास र समृद्धिका लागि डिजिटल नेपाल’ को परिकल्पनासहितको सरकारले नेपाललाई हरेक क्षेत्रमा पाँच वर्षभित्र डिजिटल राज्य बनाउने योजनासहितको ‘डिजिटल नेपाल फ्रेमवर्क, २०१९’ कार्यक्रमलाई अनुमोदन गरेको छ । यो बिस्तारै एआई प्रयोग गरेर कार्यक्रमहरूको विकासतर्फ अघि बढिरहेको छ । नेपालको शिक्षा क्षेत्रमा एआईका फाइदा र चुनौतीका स्पष्ट पक्ष एआईका अनुकूलन क्षमता हुन्, जसले विद्यार्थीलाई उनीहरूको संलग्नता र ज्ञान अवधारणा बढाउन व्यक्तिगत सिकाइ अनुभवलाई सक्षम बनाउँछ ।
नेपालमा पनि पछिल्लो समय आविष्कारको बानी बढ्दै गएकाले कृत्रिम बुद्धिमत्ताको प्रयोग पनि बढ्दै गएको छ । यसको अर्थ आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स वा एआई नेपालमा पनि जीवनको एक हिस्सा बनिरहेको छ ।
एआई के हो ?
एआई शब्द पहिलो पटक जोन म्याकार्थीले सन् १९५६ मा आफ्नो अनुसन्धानको क्रममा बनाएका थिए । साधारणतया एआई भनेको मानवजस्तै बौद्धिक मेसिन हो । एआईलाई मानवको सीप र तर्क क्षमताको नक्कल गर्ने साधन मानिन्छ जसमा तर्क, मान्यता र प्राकृतिक भाषा पनि समावेश छ । व्यापक अर्थमा एआईलाई कम्प्युटर विज्ञानको अध्ययन क्षेत्रका रूपमा वर्णन गरिएको छ । स्टार्ट डट आइओको रिपोर्टअनुसार नेपालमा आइफोन सक्रिय प्रयोगकर्ताको संख्या केही वर्षअगाडि लगभग ८ लाख ७२ हजार ७ सय थियो । सो संख्या हाल पाँच गुणाले वृद्धि भएको हुनु पर्छ भन्ने अनुमान छ ।
नेपाल परिवर्तनको छेउमा छ, जसले आफ्नो आर्थिक र सामाजिक भविष्य परिवर्तन गर्न सक्छ । यस दशकको अन्त्यअघि विश्वको कुनै पनि देशको तुलनामा धेरै नेपालीले हरेक दिन एआई प्रयोग गर्नेछन् । अझ उन्नत अर्थतन्त्रका मानिसहरू देशले एआई प्रयोग गर्ने तरिकाहरू देखेर छक्क पर्नेछन् । नेपाल प्राविधिक क्रान्तिको सुरुवाती बिन्दुमा छ, जसले आफ्नो सामाजिक र आर्थिक भविष्यको मार्ग परिवर्तन गर्न सक्छ र यो क्रान्ति बाँकी विश्वका लागि पाठ हुन सक्छन् ।
इन्टरनेटको पहुँच बढ्दै गएको छ र किफायती डेटा योजनाको उपलब्धतासँग अधिक मानिसहरू अनलाइन छन् । यसले एआई अनुप्रयोग र सेवाका लागि ठूलो प्रयोगकर्ता आधार सिर्जना गरेको छ । तर, जहाँ नेपालले अरू सबैलाई उछिनेको छ, त्यो यसको डिजिटल सार्वजनिक पूर्वाधारमा छ ।
भारत र नेपालका विभिन्न अपांगता भएका नागरिक पनि विभिन्न मोबाइल एप्सबाट लाभान्वित हुने अवस्थामा छन् । गुगलले नेपाल भाषा अर्थात् नेवारी, नेपाली र हिन्दीलगायत १ सय २० भन्दा बढी भाषामा लाइभ ट्रान्सक्राइब विकल्पहरू ल्याएकाले उनीहरूले आफ्नै भाषामा कुनै खास विषयमा ज्ञान प्राप्त गर्न सक्छन् । एआई प्रयोग गरेर हामी पुस्तक स्क्यान गर्न, विश्लेषण गर्न र पाठलाई सरल तरिकाले बुझ्न सक्छौं र त्यसपछि हामी विशेष पाठमा आधारित प्रश्न सिर्जना गर्न आदेश थिच्न सक्छौं । विद्यार्थीका लागि धेरै तरिकामा लाभदायक हुनेछ । तसर्थ, नेपाल र भारत दुवैले एआईलाई बेवास्ता गर्न सक्दैन ।
नेपाल र भारतमा एआई
नेपालमा आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्समा नीतिगत हस्तक्षेपको अभाव छ, तर बैंक तथा स्वास्थ्य क्षेत्रमा एआई आधारित प्रविधिको प्रयोगले नेपाल प्राविधिक विकासमा धेरै पछाडि नरहेको देखाउँछ । काठमाडौंको नौलो रेस्टुरेन्ट, जहाँ खानाले प्रविधिसँग मेल खान्छ भन्ने नारामा पाँच जना रोबोट वेटर छन्, रोबोटिक्स र एआईमा विशेषज्ञ युवा इन्जिनियरद्वारा स्थापित एक नेपाली कम्पनी, पालिया प्रविधिद्वारा डिजाइन र निर्माण गरिएको हो । चाखलाग्दो कुरा के छ भने नौलो दक्षिण एसियाकै पहिलो डिजिटलाइज्ड रोबोटिक रेस्टुरेन्ट हो । समग्रमा एआईले नेपालको विकासमा योगदान दिन सक्छ र त्यसका लागि गृहकार्य गर्नु जरुरी भइसकेको छ ।